The Hottest Employers 2010

http://bwnt.businessweek.com/interactive_reports/best_employers_2010/

Where the Bonuses Are Biggest

Bonuses make up a much larger share of earnings for employees in the finance and insurance industry than in any other major service-providing sector, according to a Labor Department report.

The chart shows the percent of gross earnings — defined as the sum of wages, overtime, bonuses, shift differentials and paid leave — held by bonuses. In financial services, bonuses account for 6.5 percent of gross earnings; the percentage for the next highest bonus-getter is less than half as large (professional, scientific and technical services, at 2.9 percent).

Within financial services, bonuses as a percentage of gross earnings were especially high for employees who work in securities, commodity contracts, funds and trusts. There, as you can see in the chart below, bonuses make up 12.7 percent of gross earnings. (The blue bars, labeled “supplemental pay,” also include overtime compensation and shift differential pay, which is a premium paid for working during hours that are less convenient than those of the typical workday.)

So why are bonuses so big — not only in absolute numbers but also relative to salaries and gross earnings — in the financial sector? The tax code appears largely responsible.

For example, some research has found that a 1993 change to the tax code intended to curb executive pay at public companies may have instead unintentionally increased it, and has had especially detrimental effects to pay incentives in the financial sector.

Update: Here is another (more comprehensive) paper on other Congressional efforts to discourage outsize pay, and the unintended consequences of those policies.

http://economix.blogs.nytimes.com/2010/04/28/where-the-bonuses-are-biggest/?partner=rss&emc=rss

What's killing Citigroup -- slowly

"We have turned the corner," Citigroup (C, news, msgs) Chief Financial Officer John Gerspach said as he announced Citigroup's first-quarter 2010 financial results April 19.

But I have to ask: What corner is he looking at?

Can't be the corner of 40th and Broadway near my office in Manhattan. There, a dingy Citigroup branch with beat-up ATMs is barely hanging on in competition with a refurbished JPMorgan Chase (JPM, news, msgs) branch down the block (with ATMs that deposit checks without a deposit slip) and a new Capital One (COF, news, msgs) office up the block.

Can't be the corner of 104th and Broadway, near my house, where a new Sovereign Bank branch is siphoning off accounts from local small businesses that used to be Citigroup customers.

Can't be the corner of my desk, where I've got my JPMorgan Chase mortgage bill stacked near my Fidelity credit card bills. I get regular annoying phone calls from Chase asking me whether I want to refinance my mortgage. I can't remember ever getting a mortgage marketing call or letter from Citigroup. And my wife and I once had a Citigroup mortgage, and we have an account with the bank.

And this is what's happening in the bank's home market and what was once its core business of consumer and commercial banking. If Citigroup has trouble on this turf, you know it's in trouble everywhere.

The truth is that Citigroup has indeed survived. As hard and desperate as that struggle was, it may have been the easy part.

What's left and what's leaving

It's hard to see a future in which Citigroup is anything more than an also-ran. Just name me one line of business where, within five years, it's plausible that Citigroup will be one of the best 10 banks in the world.

While the global financial system is better off today because Citigroup didn't fail in 2008, the world of 2010 and 2011 doesn't need Citigroup for much of anything. With apologies to Irving Berlin, anything Citigroup can do, some other bank can do better.

On April 19, Citigroup reported its first operating profit -- 14 cents a share -- since the third quarter of 2007. The bank charged off only $8.4 billion in loans in the quarter -- a huge number but still 16% lower than in the fourth quarter of 2009. Its Tier 1 capital common ratio, a measure of the strength of a bank's most conservative kind of capital, stood at a huge 9.1%. It was just 3% at the depths of the financial crisis.

I don't think there's any doubt that the bank will survive. And that's a huge achievement. This is a bank that required $25 billion in capital from U.S. taxpayers in October 2008 and an additional $20 billion in December of that same year.

But look at the bank still left standing.

Citigroup's strategy has been to split itself in two.

All the really bad businesses -- and some simply outside Citigroup's core business -- have been sold already or lumped into a group called Citigroup Holdings for eventual disposal. The list of businesses that Citigroup has sold includes the Smith Barney brokerage unit, rolled into a joint venture with Morgan Stanley (MS, news, msgs) but headed for eventual sale; Nikko Securities, the third-largest brokerage company in Japan; and insurance company Primerica, partly spun off in an initial public offering in March.

But Citigroup Holdings still contains about $500 billion in assets. That's about 25% of Citigroup's total assets, and it includes subsidiaries the company wants to unload, including CitiMortgage, consumer-lending business CitiFinancial, and various toxic mortgage, credit card and loan assets.

The Citi of tomorrow

But let's not focus on the stuff Citi is jettisoning. Instead let's look at the business it wants to keep. There will be a scaled-back investment bank. A private banking business. Branded credit cards. And the big core business of global consumer and commercial banking.

I can name the current leaders in most of these businesses. And it's hard to see how Citigroup will effectively compete with most of them. In investment banking, for example, I don't see Citigroup even in the same league with Goldman Sachs (GS, news, msgs), JPMorgan Chase or Bank of America (BAC, news, msgs), especially now that B of A owns Merrill Lynch. In credit cards, I expect Citigroup to lose share against the other big banks, including B of A -- which bought credit card giant MBNA in 2005 -- JPMorgan Chase and Capital One Financial. And it's hard to see how Citigroup's travails have burnished its brand in private banking.

No, when it comes down to the future of Citigroup, it pretty much hinges on global consumer and commercial banking.

That was once Citigroup's glory. And I'm sure that if I were in CEO Vikram Pandit's shoes I'd build my strategy for Citigroup's future around these areas. The business is certainly still formidable, with about 4,000 branches in 39 countries. In 2009, 68% of revenue came from outside North America, so you'd have to say that Citigroup has a good chance at grabbing a big hunk of the banking business in the world's developing economies.

That was once the plan for the bank's future. Back in the days when John Reed, who pioneered consumer banking innovations such as the ATM, was CEO of what was then Citibank. Before a merger with Sandy Weill's Travelers Group ushered in the era of the financial supermarket -- and ushered Reed out the door in 2000.

But the world has changed. And new and stronger competitors have emerged in consumer and commercial banking while Citigroup took its strategic detour into the financial supermarket.

So, for example, while Citigroup's global network of 4,000 branches in 39 countries seems formidable, competitor HSBC (HBC, news, msgs) now has 8,000 branches in 88 countries, and hard-charging Banco Santander (STD, news, msgs) has 13,600 branches, including those of Sovereign Bank. According to the Brand Finance Banking 500 study of the world's top bank brands, released in February, HSBC is, for the third year running, the top bank brand in the world. Bank of America is No.2, Banco Santander No. 3, Wells Fargo (WFC, news, msgs) No. 4 and Citibank No. 5.

I think that rating is deceptively high. Trends are running strongly against all the developed-market banks, and the next few years are likely to see top-20 developed-economy banks such as Société Générale (SCGLY, news, msgs), Credit Suisse (CS, news, msgs) or Citigroup giving way to rising developing-economy banks like Brazil's Banco Bradesco (BBD, news, msgs), Industrial and Commercial Bank of China (IDCBY, news, msgs) or Bank of China (BACHY, news, msgs). The survey notes that Industrial and Commercial Bank of China is already the world's largest by bank deposits.

U.S. and European banks face another stiff challenge over the next decade due to regulatory changes that are going to limit the amount of capital that banks can raise or borrow in the financial markets -- the preferred source of funds for developed-world banks before the financial crisis -- and raise the importance of gathering deposits from customers as a way to raise funds. That will penalize banks that have neglected their consumer networks and reward those that have built deposit-gathering machines such as Banco Santander and HSBC. (For more on the regulatory changes facing developed-economy banks, see my blog post of April 23.)

That, of course, brings me full circle to the Citigroup branches in my work and home neighborhoods in Manhattan. These are the kinds of branches that a company pinning its future on consumer and commercial banking runs. They look like the branches of a bank that's going to give up market share point by point over the next decade.

If I'm wrong, you'll be able to see it physically in Citigroup's branches in the not-so-distant future.

There's quite possibly a branch near you. Take a walk or drive over. Does that branch look like the future to you?

Citigroup isn't the only company to have come out of the Great Recession with major damage to its brand. There is, in fact, a lot of that going around -- and not all the damage is occurring for the same reason. In Thursday's column, I'm going to take a look at what happens when a brand takes a hit. My examples will include Toyota Motor (TM, news, msgs), Nokia (NOK, news, msgs) and Google (GOOG, news, msgs).

http://articles.moneycentral.msn.com/Investing/JubaksJournal/what-is-killing-citigroup-slowly.aspx?page=3

Time vs. Money: Analyzing Which One Rules Consumer Choices

Pick up a magazine or turn on the TV and prepare for a flood of marketing messages about how you spend your time and money. Whether the product is beer or banking, Rolex watches or Ziploc bags, advertisers routinely invoke financial or time-related themes in their ad campaigns. Folgers coffee, for example, reminds you that "the best part of waking up is Folgers in your cup." Citibank recommends that customers "live richly." Honda promotes a clearance event by asserting: "Feels pretty good when you save money, doesn't it?" Yet with all this talk of time and money, little is known about how consumers' attitudes and behaviors are influenced by a product's association with these concepts, says Cassie Mogilner, a professor of marketing at Wharton.

A new paper by Mogilner and Jennifer Aaker, professor of marketing at Stanford University's Graduate School of Business, argues that when companies weigh whether to go for an ad campaign with a time or a money theme, they should be aware that each evokes strong reactions from consumers. "One thing that was surprising," she says, "was to see how consumers' attitudes and behaviors toward products and brands can be shifted by something as subtle and as pervasive as mere mentions of time or money."The concept of time, for example, evokes a personal connection with a product in terms of the experience the consumer gains while using it, she says. To illustrate her point, Mogilner cites a well-known phrase in beer marketing -- "It's Miller Time." The ads are still remembered by many consumers from the 1980s because consumers associated the beer with the routine, end-of-day transition from work to leisure.

As for the different emotions that money and social status-related campaigns can conjure, Mogilner points to advertisements for Stella Artois, a premium beer from Belgium. One of the product's ads shows a man struggling to earn money -- whether by chasing pigs, hauling sticks or herding goats -- so he can buy his grandmother a pair of beautiful, expensive red shoes. But, alas, just as he's about to present her with the gift, he spies a pint of Stella, and makes a shoes-for-beer trade with the waitress. The commercial is funny, but it also captures the company's "Perfection has its price" tagline, Mogilner says.

Both Miller and Stella are trying to sell beer. But using the concept of either time or money invites consumers to connect with a product -- in this case, beer -- in different ways. Of the two, the researchers found that a "Miller Time" connection typically leads to more favorable consumer attitudes and purchasing decisions because people tend to identify more closely with products they have experienced. "If you can dial up one's thinking about time spent experiencing the product relative to thinking about the money spent to own the product, then you tend to get ... beneficial effects," Mogilner says.

But the "Perfection has its price" crowd is also important, Mogilner adds, even though there are fewer examples of consumers connecting to a product primarily because of its acquisition price. "There are cases where thinking about money can actually be a good thing for particular types of consumers, and particular types of products."

Fungible and Ambiguous

Mogilner and Aaker reached these conclusions after running a series of experiments, whose results they discuss in an article titled, "'The Time vs. Money Effect': Shifting Product Attitudes and Decisions through Personal Connection," published in the Journal of Consumer Research in August. Their work adds to a growing list of studies that have looked at the psychological impact of the notions of time and money. Researchers have found that because time is less fungible -- or less easily replaced -- than money, losing time tends to be a more painful event for people, particularly when they think about how they are not able to make up for it. Another difference is that people feel less accountable for how they spend their time because it can be more difficult to measure than monetary outlays. These two characteristics -- fungibility and ambiguity -- are important differentiators in how consumers think about time and money.

But Mogilner and Aaker's research focuses on a third distinction: the extent to which each concept is linked to consumers' personal experiences, identity and emotions. "We propose that activating the construct of time while consumers evaluate a product will lead them to focus on their experiences using the product, which generally will heighten their personal connection to that product -- their feeling that the product reflects the self," they write."There may be particular instances, however, where the mere possession of the product feels more 'me' than the actual [time spent using] the product.... We predict that for [such] prestige possessions and materialistic consumers, priming money (vs. time) will instead increase feelings of personal connection by increasing focus on product possession."

According to the authors, their initial test of these thoughts was conducted "in a context wherein many first learn effective marketing practices" -- a lemonade stand.

On a Saturday afternoon in San Francisco, Mogilner and her co-author's six-year-old sons set out to sell lemonade along a path in a park. Every 10 minutes or so, Mogilner switched the sign that publicized the lemonade stand according to one of three messages: "Spend a little time, and enjoy C & D's lemonade"; "Spend a little money, and enjoy C & D's lemonade"; and "Enjoy C & D's lemonade." To further test the impact of the messages, customers were told they could choose to pay anywhere from $1 to $3 for the product. Forty out of 391 people who passed by the stand that day purchased lemonade, and customers were surveyed about how they were feeling while they sipped. When the results were tallied, Mogilner found that a greater proportion of passers-by bought lemonade when the sign mentioned time rather than money. What's more, customers who viewed the time message paid more for their cup of lemonade, and enjoyed the product more.

To further explore why time-focused messages might foster happier thoughts and lighter wallets, Mogilner crafted a second experiment involving a group of Stanford University students and their iPods. Students were given one of three questionnaires, all of which depicted the iPod logo on the first page. One questionnaire began by asking how much time the students had spent using their iPods, while a second asked how much money they had spent on the devices. A third survey -- administered to a control group -- didn't ask either question. Next, participants described their thoughts about iPods and their personal connections to the product. All three questionnaires, for example, asked students to react to such statements as: "Listening to my iPod represents who I am." At the experiment's conclusion, the results again showed that consumers who were asked about their time spent with the product expressed more favorable attitudes than those who were asked about money. In addition, statistical analysis of the results showed that students' personal connection to the product seemed to be the driver of their positive attitudes -- in other words, the attitudes didn't subsequently create the connection, Mogilner notes.

While the iPod study confirmed key hypotheses, Mogilner concedes the research at that point came up against an important question. A colleague asked: Couldn't the "time vs. money effect" be explained by the fact that consumers thinking about money are focused on the negative aspect of the product's cost, while consumers thinking about time are focused on the product's benefit?

Mogilner tested that idea by asking consumers about laptop computer repairs, a product experience that few would describe as fun. The researchers conducted a survey among 42 students at the University of California, Berkeley, asking one subgroup how much time they had spent fixing their laptops and another subgroup how much money they had spent on the task. Then, students were asked to share their thoughts about the computers. The key finding: Those who were asked about the time spent on repairs expressed more positive attitudes about their laptops than those asked about the money spent.

"Even if you hold the role of each resource constant as a negative cost, [spending] time is [perceived as] better," Mogilner says. "Consumers think more positively about the product because, with time spent, one becomes more engaged with [it] -- [the product] must say something about you. Spending money is less personally connecting."

When Money Matters

While that's true in many cases, Mogilner and Aaker conducted two experiments showing a different dynamic at play for certain consumers buying products such as handbags, sunglasses and expensive jewelry -- items that could be described as status symbols. In one experiment, 142 Stanford students were asked about either the time or money they spent in the last year going to restaurants or buying designer jeans. Survey respondents were asked to rate their feelings of personal connection to the purchases and to respond to questions evaluating whether they viewed the purchases as "experiential" or "material."

As expected, students described restaurant purchases as more of an experience, and they expressed more favorable attitudes about these purchases if they were primed to think about the time spent on the meal, rather than the money. But the reverse effect occurred among the respondents thinking about their more materialistic designer jeans. For the prestige possession, students reported greater feelings of personal connection when they were primed to recall the money they spent on the product.

Next, the researchers explored whether the dynamic persisted if consumers were asked about their cars, a product that can be valued for both experiential and material reasons. The experiment also evaluated whether the consumers being surveyed were "high" or "low" materialists. The findings showed that for both types of consumers, attitudes about their cars were the result of their feelings of personal connection. Those who highly valued the mere possession of the product had more favorable attitudes when prompted to consider the money involved in the purchase. For those who highly valued the experience of driving, prompting thoughts about time spent in the car increased their feelings of personal connection, which in turn bolstered attitudes.

Ultimately, the researchers conclude: "Brands can cultivate consumer relationships by first considering how consumers most identify with the product (through experience or possession) and then highlighting either their time or money spent accordingly."

Research on the effects of time and money is far from over, Mogilner says. In fact, a related research project now underway is looking at whether getting consumers to think about time as opposed to money can change their behavior in ways that leave them feeling happier. In one experiment, Mogilner stood outside a coffee shop and asked people as they were about to enter the store to complete a word puzzle. Half of the patrons were given puzzles that included a number of time-related words, while the others were given puzzles that included money-related words.

"People who did the time [puzzle] wound up spending more time in the coffee shop, socializing," Mogilner says. The results suggest that "by simply directing people's attention to time, rather than money, you can actually make people make happier decisions."

http://knowledge.wharton.upenn.edu/article.cfm?articleid=2341

Understanding Wall Street

Henry Blodget is doing some great reporting and analysis of the specifics of the very weak fraud charges against Goldman Sachs, but I think the general reaction to the fraud charges, i.e., the gut reaction by the man on the street, is that, "Yes, Goldman did commit fraud." This reaction comes from a failure to understand how Wall Street works.

Wall Street is essentially the land of dealmakers where, day in and day out, Wall Street brokers and investment bankers are approached to raise money, or create products. Most of the deals brokers and IB's are approached about are turned down because the brokers and IB's know that there is no one in their network to take the other side of the deal. If, say. Apple approaches a broker to sell some stock, the broker is likely to agree to the deal because he knows that he can sell the stock to his network. If Johnny down the street approaches a broker to sell stock in his company that hopes to someday capture flying saucers and turn them into tourist travelling air ships, a broker might have problems placing the deal, and turn Johnny down.

It's the same with constructing product, Goldman or any other broker is only going to take on the construction of a product for a client when Goldman knows it can place the opposite side of the product.

It might be a great idea right now to create a product that owns land directly under the Icelandic volcano that is erupting and short that product. Goldman isn't creating this product because it knows that no one would take the opposite side of that trade. Who afterall is going to buy land right at the core of the erupting volcano? On the other hand, when Paulson approached Goldman about creating a CDO that could be shorted, Goldman knew it could find investors who would be interested in taking the other side of that trade, i.e. people who thought real estate prices were going to continue to climb higher (Note to the SEC: In 2007, there were a few people who thought real estate prices were going to be climbing higher.)

When Goldman agreed, Goldman was doing what it does every day simply putting a deal together.

Now, the SEC further alleges that Paulson put the deal together. This is not true. Whenever anyone brings a potential deal to a broker or IB, they are going to try and get the best terms they can. When a company negotiates with a broker on the price of an IPO, the company tries to influece the broker for the highest price possible, i.e. one could say the company had input in setting the price.

In the same way, if Goldman is putting together a CDO for Paulson, Paulson is going to, very logically, want the weakest mortgage backed securities in the world in that CDO. There is nothing wrong with this. Paulson can suggest anything in the world. Goldman took it to an independent third party, ACA, to evaluate the securities Paulson wanted in the CDO. They allowed some, and disallowed others.

ACA and Goldman Sachs then bought some of this CDO. Got that? For all practical purposes, Goldman and ACA thought Paulson was an idiot for thinking the real estate market was going down. Goldman and ACA, which let me emphasise again was the independent third party brought in to evaluate the potfolio, bought part of the CDO. This was a regular everyday transaction on Wall Street. As far as Goldman failing to disclose that Paulson was on the other side of the trade, disclosure like that is simply never done on Wall Street. You do your own analysis and you take your chances. It is the only logical way to do things.How could Warren Buffett, for example, ever buy or sell stock if his broker had to disclose to the opposite party, "Hey, you are trading against Warren Buffett."

You would think that Robert Khuzami, Director of the Division of Enforcement at the SEC would understand this. Thus, it appears that the charges are complete grandstanding by the SEC for political reasons. It's feeding Goldman meat to the masses, now that Goldman CEO Lloyd Blankfein dissed President Obama, when Obama called for a sitdown.

Goldman raped America when Blankfein, in cahoots with then Treasury Secretary Hank Paulson, bailed out AIG for the benefit of Goldman Sachs. That was criminal, so it is hard to feel sorry for Goldman, but on the other hand, this charge against Goldman is not about justice, it is about big game politics, and there is not a more evil bunch of people on earth than government officials who will twist facts and situations to fit power agendas. Power agendas must always and everywhere be fought, and this move by the SEC and Khuzami is nothing but a power agenda move. If they get away with this one, the next time they may try it on you.

http://www.economicpolicyjournal.com/2010/04/understanding-wall-street.html?utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+Economicpolicyjournalcom+%28EconomicPolicyJournal.com%29&utm_content=Google+Reader

Goldman-plated excuses

My first reaction, upon reading about the SEC’s complaint against Goldman Sachs was to shrug. Basically, the SEC claims that Goldman failed to disclose a conflict of interest in a deal the firm arranged, that perhaps Goldman even misdirected and misimplied and failed to correct impressions that were untrue but helpful in getting the deal done. If that’s the worst the SEC could dig up, I thought, there’s way too much that’s legal. Had you asked me, early Friday afternoon, what would happen, I would have pointed to the “global settlement” seven years ago. Then as now, investment banks were caught fibbing to keep the deal flow going (then via equity analysts who hyped stocks they privately did not admire). The settlement got a lot of press, the banks were slapped with fines that sounded big but didn’t matter, promises were made about “chinese walls” and stuff, nothing much changed.

But Goldman’s PR people have once again proved themselves to be masters of ineptitude. Haven’t those guys ever heard, “it’s not the crime, but the cover up”? The SEC threw Goldman a huge softball by focusing almost entirely on the fibs of a guy who calls himself “the fabulous Fab” and makes bizarre apocalyptic boasts. Given the apparent facts of this case, phrases like “bad apple” and “regret” and “large organization” and “improved controls” would have been apropos. It’s almost poignant: The smart thing for Goldman would be to hang this fab Fab out to dry, but whether out of loyalty or arrogance the firm is standing by its man.

But Goldman’s attempts to justify what occurred, rather than dispute the facts or apologize, could be the firm’s death warrant. The brilliant can be so blind.

The core issues are simple. Goldman arranged the construction of a security, a “synthetic CDO”, which it then marketed to investors. No problem there, that’s part of what Goldman does. Further, the deal wasn’t Goldman’s idea. The firm was working to serve a client, John Paulson, who had a bearish view of the housing market and was looking for a vehicle by which he could invest in that view. Again, no problem. I’d argue even argue that, had Goldman done its job well, it would have done a public service by finding ways to get bearish views into a market that was structurally difficult to short and prone to overpricing.

Goldman could, quite ethically, have acted as a broker. Had there been some existing security that Paulson wished to sell short, the firm might have borrowed that security on Paulson’s behalf and sold it to a willing buyer without making any representations whatsoever about the nature of the security or the identity of its seller. Apparently, however, the menu of available securities was insufficient to express Paulson’s view. Fine. Goldman could have tailored a security or derivative contract to Paulson’s specifications and found a counterparty willing to take the other side of the bet in full knowledge of the disagreement. Goldman needn’t (and shouldn’t) proffer an opinion on the substantive economic issue (was the subprime RMBS market going to implode or not?). Investors get to disagree. But it did need to ensure that all parties to an arrangement that it midwifed understood the nature of the disagreement, the substance of the bet each side was taking. And it did need to ensure that the parties knew there was a disagreement.

Goldman argues that the nature of the security was such that “sophisticated investors” would know that they were taking one of two opposing positions in a disagreement. On this, Goldman is simply full of it:

Extensive Disclosure Was Provided. IKB, a large German Bank and sophisticated CDO market participant and ACA Capital Management, the two investors, were provided extensive information about the underlying mortgage securities. The risk associated with the securities was known to these investors, who were among the most sophisticated mortgage investors in the world. These investors also understood that a synthetic CDO transaction necessarily included both a long and short side. [bold original, italics mine]

The line I’ve italicized is the sole inspiration for this rambling jeremiad. That line is so absurd, brazen, and misleading that I snorted when I encountered it. Of course it is true, in a formal sense. Every financial contract — every security or derivative or insurance policy — includes both long and short positions. Financial contracts are promises to pay. There is always a payer and a payee, and the payee is “long” certain states of the world while the payer is short. When you buy a share of IBM, you are long IBM and the firm itself has a short position. Does that mean, when you purchase IBM, you are taking sides in a disagreement with IBM, with IBM betting that it will collapse and never pay a dividend while you bet it will succeed and be forced to pay? No, of course not. There are many, many occasions when the interests of long investors and the interests of short investors are fully aligned. When IBM issues new shares, all of its stakeholders — preexisting shareholders, managers, employees — hope that IBM will succeed, and may have no disagreement whatsoever on its prospects. Old stakeholders commit to pay dividends to new shareholders because managers believe the cash they receive up front will enable business activity worth more than the extra cost. New shareholders buy the shares because they agree with old stakeholders’ optimism. The existence of a long side and a short side need imply no disagreement whatsoever.

So why did Goldman put that line in their deeply misguided press release? One word: derivatives. The financially interested community, like any other group of humans, has its unexamined clichés. One of those is that derivatives are zero sum contests between ‘long’ investors and ’short’ investors whose interests are diametrically opposed and who transact only because they disagree. By making CDOs, synthetic CDOs sound like derivatives, Goldman is trying to imply that investors must have known they were playing against an opponent, taking one side of a zero-sum gamble that they happened to lose.

Of course that’s bullshit. Synthetic CDOs are constructed, in part, from derivatives. (They are built by mixing ultrasafe “collateral securities” like Treasury bonds with credit default swap positions, and credit default swaps are derivatives.) But investments in synthetic CDOs are not derivatives, they are securities. While the constituent credit default swaps “necessarily” include both a long and a short position, the synthetic CDOs include both a long and a short position only in the same way that IBM shares include both a long and a short position. Speculative short interest in whole CDOs was rare, much less common than for shares of IBM. Investors might have understood, in theory, that a short-seller could buy protection on a diversified portfolio of credit default swaps that mimicked the CDO “reference portfolio”, or could even buy protection on tranches of the CDO itself to express a bearish view on the structure. But CDO investors would not expect that anyone was actually doing this. It would seem like a dumb idea, since CDO portfolios were supposed to be chosen and diversified to reduce the risk of loss relative to holding any particular one of its constituents, and senior tranches were protected by overcollateralization and priority. Most of a CDO’s structure was AAA debt, generally viewed as a means of earning low-risk yield, not as a vehicle for speculation. Synthetic CDOs were composed of CDS positions backed by many unrelated counterparties, not one speculative seller. Goldman’s claim that “market makers do not disclose the identities of a buyer to a seller” is laughable and disingenuous. A CDO, synthetic or otherwise, is a newly formed investment company. Typically there is no identifiable “seller”. The investment company takes positions with an intermediary, which then hedges its exposure in transactions with a variety of counterparties. The fact that there was a “seller” in this case, and his role in “sponsoring” the deal, are precisely what ought to have been disclosed. Investors would have been surprised by the information, and shocked to learn that this speculative short had helped determine the composition of the structure’s assets. That information would not only have been material, it would have been fatal to the deal, because the CDO’s investors did not view themselves as speculators.

I have little sympathy for CDO investors. Wait, scratch that. I have a great deal of sympathy for the beneficial investors in CDOs, for the workers whose pensions won’t be there or the students at colleges strapped for resources after their endowments were hit. But I have no sympathy for their agents and delegates, the well-paid “professionals” who placed funds entrusted them in a foolish, overhyped fad. But what investment managers believed about their hula-hoop is not what Goldman now hints that they believed. Investors in synthetic CDOs did not view themselves as taking one side of a speculative gamble against a “short” holding opposite views. They had a theory about their investments that involved no disagreement whatsoever, no conflict between longs and shorts. It went like this:

There is a great deal of demand for safe assets in the world right now, and insufficient supply at reasonable yields. So, investors are synthesizing safe assets by purchasing riskier debt (like residential mortgage-backed securities) and buying credit default swaps to protect themselves. All that hedging is driving up the price of CDS protection to attractive levels, given the relative safety of the bonds. We might be interested in capturing those cash flows, but we also want safe debt. So, we propose to diversify across a large portfolio of overpriced CDS and divide the cash flows from the diversified portfolio into tranches. If we do this, those with “first claims” on the money should be able to earn decent yields with very little risk.

I don’t want to say anything nice about that story. The idea that an investor should earn perfectly safe, above-risk-free yields via blind diversification, with little analysis of the real economic basis for their investment, is offensive to me and, events have shown, was false. But this was the story that justified the entire synthetic CDO business, and it involved no disagreement among investors. According to the story, the people buying the overpriced CDS protection, the “shorts” were not hoping or expressing a view that their bonds would fail. They were hedging, protecting themselves against the possibility of failure. There needn’t have been any disagreement about price. The RMBS investors may have believed that they were overpaying for protection, just as CDO buyers did, just as we all knowingly and happily overpay for insurance on our homes. Shedding great risk is worth accepting a small negative expected return. That derivatives are a zero-sum game may be a cliché, but it is false. Derivatives are zero-sum games in a financial sense, but they can be positive sum games in an economic sense, because hedgers are made better off when they shed risk, even when they overpay speculators in expected value terms to do so. (If there are “natural” hedgers on both sides of the market, no one need overpay and the potential economic benefits of derivatives are even stronger. But there are few natural protection sellers in the CDS market.)

Goldman claims to have lost money on the CDO it created for Paulson. Perhaps the bankers thought Paulson was a patsy, that his bearish bets were idiotic and they were doing investors no harm by hiding his futile meddling. Perhaps, as Felix Salmon suggests, the employees doing the deal had little reason to care about whether the part of the structure Goldman retained performed, as long as they could book a fee. It is likely that even if Paulson had had nothing to do with the deal, the CDO would still have failed, given how catastrophically idiotic RMBS-backed CDOs were soon revealed to be.

But all of that is irrelevant, assuming the SEC has the facts right. Investors in Goldman’s deal reasonably thought that they were buying a portfolio that had been carefully selected by a reputable manager whose sole interest lay in optimizing the performance of the CDO. They no more thought they were trading “against” short investors than investors in IBM or Treasury bonds do. In violation of these reasonable expectations, Goldman arranged that a party whose interests were diametrically opposed to those of investors would have significant influence over the selection of the portfolio. Goldman misrepresented that party’s role to the manager and failed to disclose the conflict of interest to investors. That’s inexcusable. Was it illegal? I don’t know, and I don’t care. Given the amount of CYA boilerplate in Goldman’s presentation of the deal, maybe they immunized themselves. But the firm’s behavior was certainly unethical. If Goldman cannot acknowledge that, I can’t see how investors going forward could place any sort of trust in the firm. Whatever does or does not happen in Washington D.C., Goldman Sachs needs to reform or die.

http://www.interfluidity.com/v2/784.html

Phỏng vấn ông Nguyễn Trần Bạt

Hỏi: Chúng tôi được biết ông là Chủ tịch Tổng giám đốc của Invest Consult Group, một công ty tư vấn có tên tuổi và đồng thời cũng là một nhà nghiên. Hôm nay, chúng tôi muốn được trao đổi với ông về vấn đề Doanh nhân với mục tiêu xây dựng chân dung về các doanh nhân Việt Nam.

Trả lời: Xã hội chúng ta đang chuyển đổi từ nền kinh tế bao cấp trở thành một nền kinh tế có chất lượng thị trường. Các đường nét để có thể vẽ ra chân dung của các doanh nhân Việt Nam cũng mới hình thành, bởi vì suy ra cho cùng doanh nhân là những phần tử của bức tranh lớn hơn, đó là bức tranh kinh tế. Doanh nhân là những người lính trên trận địa kinh tế. Nền kinh tế của chúng ta mới là một nền kinh tế đang được phác thảo một cách mò mẫm, cho nên, chân dung của các nhà kinh doanh cũng mới chỉ là những phác thảo mà đôi chỗ còn thể hiện sự vội vã. Báo Tiền Phong là tờ báo của thanh niên cho, nên, sự phác thảo bất kỳ chân dung nào của báo Tiền phong đều có giá trị hướng dẫn đối với thế hệ trẻ của chúng ta. Chính vì vậy việc tô vẽ chân dung các doanh nhân Việt Nam trong trạng thái nó mới chỉ là phác thảo cần phải rất thận trọng, nếu không chúng ta sẽ hướng dẫn sai thế hệ trẻ. Tôi cho rằng, thay vì phác thảo ra một chân dung cụ thể, chúng ta hãy bàn luận với nhau thế nào là những nét cơ bản để tạo ra chân dung của một nhà kinh doanh và rộng hơn là thế nào là những nét cơ bản để phác thảo ra một nền kinh tế.

Trước hết, chúng ta cùng phân tích các đường nét cơ bản mà nhân loại vốn có để định danh, để phác thảo một cách tương đối tiêu chuẩn về các đối tượng được gọi là doanh nhân.

Có một thời kỳ rất dài, xã hội chúng ta coi thường doanh nhân, chỉ cho đến khi chuyển từ nền kinh tế bao cấp sang nền kinh tế thị trường thì chúng ta mới phát hiện ra giá trị xã hội hay đóng góp xã hội của doanh nhân. Đảng và Chính phủ có lẽ muốn khắc phục những sai lầm về mặt nhận thức đối với giới doanh nhân trong quá khứ nên đã cho họ truy lĩnh nhiều giá trị, nhiều lời khen mà trên thực tế họ chưa đáng có và thực ra cũng chưa nên có. Hình ảnh của doanh nhân Việt Nam sẽ hình thành và rõ nét dần cùng với hình ảnh nền kinh tế Việt Nam, cho nên chúng ta cùng xây dựng các đường nét phác thảo chứ không nên vẽ các ví dụ cụ thể để cố định hóa nhận thức của thế hệ trẻ về giới doanh nhân. Tại sao tôi lại nói như vậy? Bởi vì có đến 70-80% các doanh nhân Việt Nam vẫn kiếm lợi dựa vào việc khai thác các mặt hạn chế của thể chế của chúng ta về kinh tế. Những kinh nghiệm mà những người rất thành đạt có chỉ là nhũng chủng loại rất hạn chế, trong đó phổ biến nhất là tận dụng các sơ hở của thể chế. Tận dụng sơ hở của thể chế không phải là một việc xấu, vì ở mọi nơi trên thế giới con người sinh ra đều tận dụng những sơ hở của thể chế nhưng ở xã hội chúng ta nó vô tình có những ý nghĩa xấu. Chúng ta chưa có được một thể chế tiêu chuẩn, do vậy mật độ những hành động lợi dụng thể chế là rất rộng. Thế hệ trẻ có thể quan sát thấy trên thực tế những mặt trái như vậy, và nên chúng ta tô vẽ hình ảnh của các doanh nhân Việt Nam mâu thuẫn với những hành động diễn ra hàng ngày của họ thì thế hệ trẻ sẽ không tin vào mô tả của chúng ta nữa. Vì thế chúng ta phải rất thận trọng.

Một vấn đề nữa là nền kinh tế của chúng ta không chuyên nghiệp và hành vi cơ bản của giới doanh nhân Việt Nam cũng không chuyên nghiệp. Ví dụ không có công ty nào được kiểm toán một cách minh bạch không có công ty nào thể hiện mối quan hệ giữa người lao động và người chủ xí nghiệp một cách rành mạch. Thỉnh thoảng có những đối tượng làm tốt nhưng không phải tất cả đều làm tốt. Giới doanh nghiệp quan hệ với giới cầm quyền đôi lúc cũng không minh bạch, nhất là trong điều kiện hiện nay. Những việc ấy diễn ra hàng ngày ngoài đường và giới trẻ có thể quan sát được, cho nên nếu chúng ta mô tả các doanh nhân một cách quá đẹp, quá lý tưởng thì sẽ mâu thuẫn với thực tế hành động của họ, và việc đó sẽ tạo ra sự mất lòng tin đối với một tờ báo có một truyền thống lâu dài và có uy tín xã hội lớn như báo Tiền phong.

Hỏi: Vậy xin ông cho biết đôi nét về đội ngũ doanh nhâh Việt Nam hiện nay?

Trả lời: Doanh nhân là một lực lượng xã hội góp phần tạo ra các giá trị gia tăng của xã hội, bởi vì, bản chất của hoạt động kinh tế là tạo ra giá trị gia tăng. Xã hội bỏ ra một đồng vốn thông qua doanh nhân để tạo ra một đồng rưỡi, cho nên, doanh nhân mà không tạo ra được một đồng rưỡi giá trị thì không phải là doanh nhân tốt. Có rất nhiều người vội vàng gán cho doanh nhân các tiêu chuẩn bắt buộc phải có như cái Tâm thông qua việc làm từ thiện hoặc những việc phi lợi nhuận, nhưng tôi không nghĩ thế. Với tư cách là một nhà kinh tế, tôi cho rằng doanh nhân là một lực lượng xã hội làm gia tăng các giá trị kinh tế của xã hội bằng các biện pháp kinh doanh. Doanh nhân có thể là nhà sản xuất hay còn gọi là các nhà công nghiệp. Anh bỏ ra 10 đồng cho nguyên liệu và tiền lương thì anh phải tạo ra 15- 16 đồng. Loại doanh nhân thứ hai là các nhà thương mại, họ làm cho tất cả các sản phẩm xã hội được lưu chuyển một cách hiệu quả và linh hoạt trong đời sống thị trường, tức là hiện thực hóa các qui luật cung cầu. Loại doanh nhân thứ ba là những người cung cấp dịch vụ để cho hai loại hình trên hoạt động một cách hiệu quả, đó là doanh nhân dịch vụ. Doanh nhân dịch vụ là những người hỗ trợ quá trình sản xuất công nghiệp và thương mại một cách có lợi và phù hợp với đòi hỏi của các thể chế quản lý. Ngân hàng là một loại dịch vụ, kiểm toán là một dịch vụ, quản lý cũng là một loại dịch vụ. Công nghiệp, thương mại và dịch vụ là ba khối trong cấu trúc kinh doanh. Công ty của tôi thuộc nhóm thứ ba, nhóm dịch vụ.

Tiêu chuẩn của các loại hình trong ba nhóm này là khác nhau. Nhà công nghiệp được đánh giá dựa trên cơ sở đo được lợi ích đầu ra của các quá trình công nghiệp. Việc nắm bắt được các vấn đề khoa học, các vấn để thực tế trong đời sống và các chính sách để có thể đưa ra các dự án công nghiệp có chất lượng phù hợp với qui luật tự nhiên của đời sống và phù hợp với các chính sách của chính phủ chính là bản lĩnh của nhà công nghiệp. Còn người hoạt động thương mại thì phải biết mua sản phẩm nào, bán sản phẩm nào. Anh bán sản phẩm đến những thị trường lớn, những thị trường bên ngoài Việt Nam thì hiệu quả của quá trình kinh doanh phải lớn hơn. Như vậy việc đo đạc hình ảnh cũng như chất lượng của các nhà kinh doanh thương mại sẽ khác so với của nhà sản xuất. Còn đối với các doanh nhân dịch vụ thì phải đo bằng tính chuyên nghiệp. Cho đến phút này giới truyền thông của chúng ta vẫn mô phỏng các nhà kinh doanh một cách chung chung và trộn lẫn tiêu chuẩn của cả ba nhóm này với nhau. Chưa có một cơ quan truyền thông nào ý thức đầy đủ được rằng đây là ba nhóm người khác nhau trong cộng đồng doanh nhân Việt Nam và cả cộng đồng doanh nhân thế giới. Đôi khi chúng ta tiếp xúc với các nhà công nghiệp, chúng ta thấy họ nghiêm túc, họ nói đến đầu ra, đến vào, đến năng suất, đến lao động, họ phải quản lý rất nhiều việc liên hệ trực tiếp đến việc tiêu tiền và sử dụng con người. Nên chỉ có cách nhìn tương đối vật lý và đơn giản thì chúng ta sẽ thấy các nhà công nghiệp rõ hơn. Có một thời gian dài Đảng và Nhà nước chỉ nhìn thấy nhà công nghiệp và không gọi nhà công nghiệp là nhà kinh doanh, hay nói cách khác là đối lập nhà công nghiệp và nhà kinh doanh về mặt phẩm chất con người, đây là một sự nhầm lẫn. Có một thời kỳ từ khi chúng ta thành lập nước cộng hòa đến năm 1986, chúng ta không thừa nhận nhà kinh doanh là những người hoạt động thương mại. Nhà nước nắm độc quyền về cả nội thương, ngoại thương, do đó trong xã hội không có nhà thương mại và nền kinh tế của chúng ta trở thành nền kinh tế phân phối một chiều. Vì vậy, tất cả các sản phẩm công nghiệp làm ra không được sử dụng một cách có hiệu quả và không bán được. Sự xuất hiện của lớp người thứ hai là các nhà thương mại đã khắc phục một trong những nhược điểm cốt tử của nền kinh tế kế hoạch, tức là các nhà thương mại đã biến nền sản xuất Việt Nam thành một nền sản xuất có chất lượng thị trường. Khi có hai đối tượng này thì chúng ta tưởng đã đủ rồi, vì có người sản xuất và có người bán hàng, nhưng không phải. Cả người sản xuất và người bán hàng đều phải được chuyên nghiệp hóa, cho nên mới xuất hiện nhóm thứ ba là các nhà doanh nhân dịch vụ, chuyên cung cấp các dịch vụ để làm cho cả khu vực công nghiệp lẫn thương mại trở nên chuyên nghiệp. Vai trò của nhóm cung cấp dịch vụ là nâng cao khả năng chuyên nghiệp hóa của nền kinh tế.

Hỏi: Ông có thể phác thảo đôi nét về doanh nhân trong tùng nhóm mà ông đã đề cập?

Trả lời: Thứ nhất là các nhà công nghiệp. Chúng ta có nửa thế kỷ xây dựng nền công nghiệp, từ công nghiệp nặng trước năm 1986 đến công nghiệp hàng tiêu dùng được phát triển từ sau năm 1986 đến nay, cho nên chúng ta có một lực lượng các nhà công nghiệp khá hùng hậu. Mối liên hệ giữa các nhà công nghiệp với các nhà công nghệ cũng đã bắt đầu hình thành tương đối rõ. Có thể nói, lực lượng các doanh nhân công nghiệp tương đối tốt và đã có tiềm năng. Chúng ta đã có các nhà công nghiệp quản lý những xí nghiệp vài ngàn công nhân. Đây là một ưu điểm. Tuy nhiên các nhà công nghiệp của chúng ta mặc dù có thể quản lý một xí nghiệp lớn, nhưng quản lý một cách chuyên nghiệp và tạo ra hiệu quả chuyên nghiệp thì chưa. Lực lượng này cần phải được hoàn thiện, nhưng không phải hoàn thiện bằng chính họ. Hoàn thiện bằng chính họ mới chỉ là một phần, phải hoàn thiện cả yếu tố mua bán và yếu tố dịch vụ thì mới tạo ra trạng thái chuyên nghiệp thực sự của các nhà công nghiệp. Chúng ta có rất nhiều ví dụ để nói về các nhà công nghiệp, ví dụ như Tổng Giám đốc Vinamilk, Tổng Giám đốc công ty Việt Tiến. Chúng ta có nhiều nhà công nghiệp quốc doanh, nhà công nghiệp tư nhân họ đều là những nhà công nghiệp tương đối tốt xét về khả năng có thể tiếp quản và quản lý điều hành một xí nghiệp công nghiệp, nhưng khả năng để điều hành một xí nghiệp bằng lợi ích, điều hành một cách chuyên nghiệp thì chưa. Tại sao lại như vậy? Bởi vì chúng ta vẫn tự làm thương mại, chúng ta chưa có các hãng phân phối lớn như Wal-martl, Carrefour, Marks and Spencer... Chúng ta không có các hãng bán lẻ làm hệ thống phân phối của chúng ta không được xác lập và xây dựng một cách chuyên nghiệm cho nên các nhà công nghiệp thường phải làm cả chức năng thương mại. Tất nhiên không ai cấm một nhà công nghiệp kiếm thêm công việc của nhà thương mại, nhưng sự kết hợp như vậy phản ánh trạng thái không chuyên nghiệp của nền kinh tế Việt Nam. Tuy nhiên, phải nói rằng chúng ta đã có những nhà công nghiệp có những khả năng ban đầu rất tốt.

Cái khâu, cái hình ảnh mà chúng ta kém chính là thương mại. Chúng ta chưa có các nhà thương mại chuyên nghiệp, hay nói cách khác toàn bộ hệ thống phân phối của chúng ta là rất không chuyên nghiệp. Do đó, khi gia nhập WTO rất nhiều người lo sợ rằng các hãng phân phối lớn sẽ bóp chết các hãng bán lẻ. Đây là tâm lý cần phải cảnh giác, vì nó không đúng như thế. Chính các hãng phân phối chuyên nghiệp sẽ tạo ra tiền lệ để chúng ta ý thức về sự chuyên nghiệp hóa các hoạt động thương mại. Các anh biết rằng khi chúng ta bán hàng ra nước ngoài có rất nhiều vụ bị kiện cáo, rất nhiều vụ bị phạt đó là kết quả của tình trạng không chuyên nghiệp về thương mại. Chỉ có người làm thương mại chuyên nghiệp mới nắm được tiêu chuẩn của hàng hóa vào châu Âu đòi hỏi khác với hàng hóa vào Nhật Bản như thế nào, hay tiêu chuẩn hàng hóa vào Mỹ như thế nào. Còn các nhà sản xuất mà đi làm thương mại thì không ai đủ thì giờ để hiểu biết một cách chi li những vấn đề như vậy. Chúng ta mới có khoảng 15 năm hình thành các thói quen thương mại. Trước đây, việc phân phối hàng hóa thuộc độc quyền của nhà nước. Chúng ta có Tổng công ty Bách hóa Việt Nam và Tổng công ty Xuất nhập khẩu Việt Nam, hai tổng công ty ấy sinh ra để thỏa mãn việc xuất khẩu một lượng sản phẩm ít ỏi của Việt Nam. Những tổng công ty như vậy trong sự phát triển hiện nay không còn địa vị nữa, mà chúng ta thì chưa kịp hình thành đội ngũ các nhà thương mại chuyên nghiệp, cho nên phải nói rằng, khu vực thương mại của lực lượng các nhà kinh doanh Việt Nam là yếu. Còn bộ phận thứ ba là các nhà kinh doanh dịch vụ thì còn yếu hơn cả các nhà thương mại.

Hỏi: Ông có thể cho biết ý tưởng về việc thành lập công ty của ông?

Trả lời: Sau năm 1975 tôi đã bắt đầu nhìn thấy các vấn đề của nền kinh tế Việt Nam. Sau cải tạo tư sản ở miền bắc, cải tạo tư sản ở miền Nam, tôi biết chắc rằng nền kinh tế của chúng ta sẽ có vấn đề. Năm 1979 khi người Trung Quốc đánh Việt Nam là tôi hiểu rằng chắc chắn phe XHCN sẽ có những vấn đề. Năm 1983 khi Mikhail Gorbachev tổ chức cải tổ ở Liên Xô thì tôi biết chắc chắn là Liên Xô có vấn đề. Đến năm 1985, tôi kết luận rằng dứt khoát phe XHCN sẽ sụp đổ và khi chúng ta mất đi chỗ dựa kinh tế vào phe XHCN thì chúng ta sẽ khó khăn. Các anh biết rằng vào năm 1985 chúng ta lạm phát mấy nghìn phần trăm và số lượng người đói trên lãnh thổ Việt Nam vào những năm 1980-1985 lớn khủng khiếp. Nhìn các hiện tượng ấy, một người chịu để tâm suy nghĩ sẽ thấy ngay là dứt khoát có vấn đề.

Tôi đã nghiên cứu Việt Nam rất kỹ và đi đến kết luận rằng, mất Liên Xô, mất Đông Âu, mất khối SEV thì Việt Nam phải mở cửa. Vào những năm 1978, tôi phát hiện ra sự mở cửa của Trung Quốc trước khi Trung Quốc mở cửa thật. Tôi đã nhìn thấy chiến dịch ngoại giao bóng bàn diễn ra vào những năm 1968 của người Mỹ với Trung Quốc. Tôi thấy rằng người Trung Quốc đã bắt đầu lái con tàu quan hệ sang phương Tây và chắc chắn là người Việt Nam sẽ nhìn thấy.

Tôi cũng thấy rằng, khi chúng ta mở cửa sẽ có hai cộng đồng người gặp nhau, người Việt Nam chúng ta thì chưa biết gì về ngoại thương, về ngân hàng… còn những người nước ngoài thì biết tất cả nhưng chưa biết gì về một xã hội đặc biệt như xã hội Việt Nam. Hai cộng đồng người ấy gặp nhau sẽ cần người phiên dịch. Tôi đóng vai trò người phiên dịch và tôi kiếm tiền bằng việc phiên dịch sự khác biệt giữa hai hệ thống kinh tế, chính trị, xã hội, giữa phương Tây phát triển và Việt Nam đang đi tìm con đường phát triển. Đến bây giờ vai trò ấý vẫn chưa hết, tuy nhiên sự phiên dịch tập trung vào những đối tượng tinh tế hơn, phức tạp hơn và những khía cạnh phong phú hơn.

Hỏi: ông đã gặp những khó khăn gì khi làm nghề này?

Trả lời: Xã hội chúng ta là xã hội sùng bái công nghiệp, vì thế tất cả các đối tượng phi công nghiệp đều bị ngờ vực và tôi bị ngờ vực là đương nhiên. Tôi có nghĩa vụ phải giải thích với xã hội, giải thích với các nhà lãnh đạo là cái mà chúng tôi làm cũng là cái mà xã hội cần. Năm 1989, chúng tôi kết hợp với thành ủy thành phố Hồ Chí Minh tổ chức một cuộc hội thảo về xây dựng thị trường tài chính và thị trường chứng khoán Việt Nam. Tôi đã bị gọi lên để chất vấn và chịu kỷ luật từ phía Chính phủ về việc truyền bá những khái niệm nhạy cảm vào Việt Nam. Sau này Đảng và Chính phủ đã đánh giá lại và không có những kỳ thị đối với chúng tôi nữa.

Tôi cho rằng, tất cả những người muốn làm một cái gì đó đều phải sáng tạo. Sáng tạo là gì? Là nhìn thấy trước những nhu cầu của xã hội để làm. Nhìn thấy trước nhu cầu của xã hội là bản năng quan trọng nhất của nhà kinh doanh. Bất kỳ nhà kinh doanh nào không nhìn thấy, không tưởng tượng nổi nhu cầu của xã hội thì không trở thành nhà kinh doanh lớn được. Ví dụ, làm sao Bill Gates ngồi một góc ở nước Mỹ mà có thể nghĩ rằng những sản phẩm của mình có thể làm thay đổi thế giới. Làm sao ông ta có thể bỏ tiền ra làm những hệ điều hành mà nó trở thành không chỉ công cụ kỹ thuật mà còn là công cụ xã hội, thậm chí là công cụ chính trị của tất cả các chính phủ hiện đại trên thế giới. Một nhà kinh doanh tốt là phải phỏng đoán, dự báo được nhu cầu của đời sống và cung ứng những sản phẩm phù hợp với nhu cầu ở những chặng khác nhau của sự phát triển. Ví dụ, trong xã hội như xã hội của chúng ta thì nghề của chúng tôi chia thành hai nhánh. Một nhánh đi sâu vào việc xây dựng các dịch vụ chuyên nghiệp như văn phòng luật sư, công ty kiểm toán… Còn nhánh kia thì đi theo hướng móc ngoặc, xây dựng các mối quan hệ giữa các nhà chính trị với giới doanh nhân và kiếm tiền trên cơ sở khai thác những mối quan hệ ấy. Tôi không đi theo cả hai hướng ấy. Đi theo hướng xây dựng ngay các tổ chức chuyên nghiệp thì không phù hợp với thực tế Việt Nam, vì chỉ mới 3- 4 năm gần đây các công ty Việt Nam mới bắt đầu ý thức được vai trò của luật sư. Xã hội Việt Nam mới thức tỉnh về vai trò của các dịch vụ chuyên nghiệp trong những năm gần đây. Chúng ta xây dựng thị trường chứng khoán nhưng không có sự tham gia của kiểm toán. Các công ty kiểm toán hoạt động một cách hình thức, không có một bản báo cáo tài chính nào có đủ chất lượng quốc tế hay đủ tiêu chuẩn để phục vụ tính minh bạch của thị trường. Vì bản chất của thị trường chứng khoán là bán những chứng chỉ có giá mà không ai xác nhận giá trị của các chứng chỉ thì tức là không chuyên nghiệp. Cho đến bây giờ, chúng ta cứ băn khoăn là thị trường của chúng ta nóng hay lạnh nhưng chúng ta có làm gì đâu mà nó nóng hay lạnh, chúng ta cứ in ra là bán. Có cả những người in cổ phiếu giả để bán. Đáng ra trước khi làm chúng ta phải biết rằng, để tạo ra một cái chợ thì trước hết phải định nghĩa loại hàng nào được mang vào chợ bán. Chúng ta không làm việc ấy, xã hội chúng ta chưa chuyên nghiệp.

Tôi xin nhắc lại là các nhà kinh doanh cần phải biết rõ xã hội cần gì, thị trường cần gì và phải hình dung rất rõ thời cuộc. Tôi là người như vậy. Tôi không đi theo hướng chuyên nghiệp ngay, tôi cũng không chọn hướng móc ngoặc quyền lực, vì móc ngoặc quyền lực sẽ đốt cháy năng lực chuyên môn. Nhưng đi theo năng lực chuyên môn một cách quá lý thuyết sẽ không phù hợp với đòi hỏi thực tế của xã hội. Vậy đi như thế nào để kết hợp được các đặc điểm, để phản ánh được đặc điểm của xã hội và thị trường Việt Nam? Tôi đi ở giữa hai chiều ấy. Tôi không móc ngoặc để hỗ trợ tham nhũng, tôi cũng không ảo tưởng để tạo ra trạng thái chuyên nghiệp cứng nhắc đối với một xã hội đang ở mức chưa chuyên nghiệp. Làm thế nào để diễn đạt các dịch vụ hiện đại dưới dạng một ngôn ngữ phù hợp với trình độ sử dụng, với nhu cầu đang phát triển dần lên của xã hội Việt Nam chính là chính sách phù hợp nhất để phát triển loại hình dịch vụ ở Việt Nam.

Hỏi: Biết được xã hội cần gì để cung cấp cho xã hội cho nên ông đã thành công. Nhưng trước khi có sự thành công ấy, có lẽ ông đã gặp rất nhiều trở ngại, thăng trầm. Ông có thể kể về những chặng điểm của mình?

Trả lời: Tôi đi thanh niên xung phong từ năm 1962, không phải do yêu nước hay lãng mạn như nhiều người hay mô tả mà vì nghèo. Vì không có tiền đi học nên tôi phải đi làm, tôi đi làm trong sự đau khổ vì phải bỏ học và một trong những phương thuốc giảm đau mà tôi sử dụng khi phải bỏ học là đi thanh niên xung phong, tức là tìm trong hành vi bỏ học đi làm của mình một ý nghĩa xã hội nào đó. Tôi có thể đi làm ở Hà Nội, tôi có thể đi làm ở nhiều chỗ nhưng tôi đi tìm con đường giải thoát tôi về mặt tinh thần. Đi thanh niên xung phong được khoảng một năm thì người ta tuyển quân và thế là tôi đi bộ đội năm 1963. Đến khi đi bộ đội thì tôi thấy đây lại là một lối thoát nữa.

Hỏi: ông có thể kể về quãng đời trước đó của ông?

Trả lời: Tôi ở Nghệ An ra Hà Nội năm lên 9 tuổi và tôi phải đi bán nước chè ở ga Hàng Cỏ. Gia đình chúng tôi trước cách mạng là gia đình giàu có. Ông nội tôi là địa chủ, ông ngoại tôi cũng là địa chủ. Lúc còn thanh niên, bố tôi học ở Hà Nội và đỗ tú tài. Bố tôi vào Đảng từ những năm 1940, nhưng sau đó phải tạm dừng sinh hoạt Đảng cho đến năm 1960 vì là con địa chủ. Những bế tắc của đời sống chính trị của bố tôi làm cho mẹ tôi phải đi ra Hà Nội để tìm lối thoát cả vật chất lẫn tinh thần và tôi phải đi từ năm 9 tuổi. Gia đình tôi lúc bấy giờ rất khốn khó. Bố tôi là một ông tú mà phải đi bán thuốc lá dạo, tôi thì bán nước chè, cả nhà tôi đều phải làm như thế cả. Những người sinh ra đã nghèo rồi thì không thấy hết được cái tủi nhục của sự nghèo khổ. Trước năm 1953, tức là trước khi cải cách ruộng đất trước, khi phát động giảm tô, tôi là một cậu ấm, tôi sống trong gia đình mà một mình tôi có 3 người phục vụ. Lúc bấy giờ tôi có 4 anh em, tôi và cậu em kế tôi đều có gia sư, có một cậu giúp việc đưa chúng tôi đi chơi, và có một bà vú để lo ăn uống. Vậy mà vào năm 1954 tôi đã buộc phải gánh nước từ ngoài sông, leo qua đê để về nhà. Cuộc sống khắc nghiệt đã biến tôi từ một cậu ấm trở thành một đứa trẻ nghèo và phải lao động thật. Cái đấy có lợi hay có hại tuỳ theo cách đánh giá, nhưng với tôi nỗi đau khố ấy là một thực tế giày vò tôi. Tôi còn nhớ khi đi học trường Việt Đức ở Hà Nội, vào cái tuổi ấy chúng tôi đã bắt đầu biết thích các bạn nữ sinh rồi. Nhưng cũng vào cái tuổi ấy, sự nghèo khổ làm cho tôi chưa bao giờ dám làm quen với con gái vì luôn nghĩ đến thân phận mình, nghĩ đến sự lép vế của mình. Lúc bấy giờ những kẻ tha hương như tôi ở Hà Nội lép vế lắm, chúng tôi là những kẻ ngụ cư vừa nghèo khổ, vừa dị biệt về mặt văn hoá đối với Hà Nội. Tôi rất thích một cô bạn mà không dám nói. Mấy chục năm sau chúng tôi họp lớp, họp trường, cô ấy nói với tôi rằng, hồi ấy mà ông không cục cằn và nhút nhát thì bây giờ tôi đỡ khổ. Tôi hỏi vì sao thì cô ấy bảo là cô ấy vừa bỏ chồng. Đó là một người con gái đẹp và kéo violon rất hay, nhưng tôi không dám ngỏ lời, tôi không có bất kỳ một sự trơ tráo nào đủ để có thể bất chấp cái thân phận của tôi. Hồi tôi đi học cấp II, nhà tôi dán phong bì và làm hộp đựng giày. Khi nào mà người ta giục lấy hàng sớm là mẹ tôi lại đến cửa sổ lớp vẫy một cái và tôi trèo qua cửa sổ, bỏ học về nhà để dán hộp. Như thế làm sao mà tôi yêu được, làm sao mà tôi tự hào được. Lúc nào tôi cũng nghĩ về sự nghèo khó của mình, và chính vì lúc nào cũng nghĩ nên tôi mới làm được những chuyện như hiện nay.

Tôi vừa mới hoàn thành một quyển sách được đặt tên là “Tự do” tôi xem nghèo khổ là một trong những yếu tố làm mất tự do của đời sống của con người. Rất đáng buồn là xã hội chúng ta có một thời kỳ rất dài thi vị hoá sự nghèo khổ và kỳ thị sự giàu có như một đối tượng vô đạo. Người ta chỉ tìm thấy kẻ xấu trong những người giàu có và chỉ nhìn thấy đạo đức ở trong những kẻ nghèo khổ. Những kết luận như thế chôn vùi dân tộc chúng ta bao nhiêu năm. Cần phải phá bỏ quan niệm như thế. Người giàu có vẫn phải có đạo đức, phải làm thế nào để giàu có trong đức hạnh của mình, cái đấy là rất quan trọng. Có một số kẻ trước đây nghèo khó bây giờ có tiền rồi thì cho con mua ô tô, mua xe máy SH..., nhìn những ví dụ như vậy tôi rất thương. Những con người nghèo khổ về vật chất đang biến dần thành những người nghèo khó về mặt tâm hồn đến mức, ngay cả khi không còn nghèo khó về mặt vật chất nữa thì sự nghèo khó về mặt tâm hồn vẫn tiếp tục ám ảnh cuộc đời họ. Tôi không như thế. Tôi ý thức về sự nghèo khó về mặt vật chất và phấn đấu để ra khỏi nó nhưng tôi vẫn giữ nguyên được những giá trị khác.

Tôi cho rằng sự giàu có là một tất yếu mà con người phải phấn đấu. Mỗi một con người phải phấn đấu để có nhiều thứ, trong đó bước một là phấn đấu để giàu có, bước hai là phấn đấu để hiểu biết và bước ba là phấn đấu để cao thượng. Có tiền cũng tốt, nhưng tiền không làm cho con người trở nên có giá trị hơn. Có nhiều người sẵn sàng bỏ tiền để ngồi ăn một bữa cơm với một ông đại sứ nhưng họ không bao giờ có cơ hội ấy cả, dù họ có nhiều tiền. Mỗi người cần phải phấn đấu để giải phóng mình ra khỏi sự nghèo khổ, phấn đấu để giải phóng mình ra khỏi sự ngu dốt và phấn đấu để giải phóng mình ra khỏi sự tầm thường. Đấy chính là ba cái nấc để mô tả lộ trình phấn đấu của con người. Có thể có người làm dần từng bước, có thể làm song song cả ba việc hoặc hai việc.

Hỏi: Tôi nghĩ là cần phải giải phóng ra khỏi sự ngu dốt trước vì nếu ngu dốt thì không thể kiếm tiền được.

Trả lời: Nói như thế chưa chính xác. Chúng ta tưởng rằng đọc sách và học hành thì sẽ giải phóng mình ra khỏi sự nghèo khó, do đó vẫn nhầm lẫn rằng trong sách có tất cả mọi thứ. Không phải. Trong cuộc đời có sách chứ không phải trong sách có cuộc đời. Sách là một bộ phận của cuộc đời chứ không phải là sách thâu tóm toàn bộ cuộc đời. Giới trí thức của chúng ta có một nhầm lẫn quan trọng, đó là họ tưởng rằng sách, vở, chủ nghĩa có thể thâu tóm cuộc đời nhưng không phải. Sách vở, chữ nghĩa là một bộ phận, là một lực lượng mà một con người muốn thành đạt thì phải có nhiều bộ phận chứ không phải chỉ cần có một bộ phận của cuộc sống. Khi tôi đi thanh niên xung phong, mẹ tôi cho tôi hai bộ quần áo, một cái túi du lịch Trung Quốc và 20 đồng. Tôi đã ra hiệu sách Tràng Tiền mua hết 20 đồng tiền sách. Tôi vẫn còn nhớ như in, thứ nhất là Tuyển tập kịch Shakespeare được dịch bởi giáo sư Bùi Ý và cháu ông ta là Bùi Phụng. Tôi thuộc lòng những dòng tâm sự của Hamlet những đau khổ của Othenlo, những giận dỗi và đểu giả của Macbeth, những toan tính của Coriolanus... tất cả đã trở thành đời sống tinh thần của tôi. Thứ hai là bộ sách Chiến tranh và Hoà bình do phó giáo sư Cao Xuân Hạo dịch, thứ ba là Bài ca sư phạm của Makarenko và còn một vài bộ nữa. Tôi đã mang những bộ sách ấy đi cùng. Những năm tôi đi lính, trong ba lô của tôi, quần áo ít hơn sách. Có người thắc mắc tại sao những năm ấy mà tôi lại biết Shakespeare, Makarenko, Lev Tolstoi...? Khi nào anh sống trong nghèo khổ và cô đơn thì anh sẽ hiểu thỉ cần một giọt chữ thôi cũng có thể làm dịu được nỗi đau khổ của cuộc đời. Tôi có cả bộ ba tiểu thuyết của Marxim Gorky: Thời thơ ấu, Kiếm sống và Những trường đại học của tôi. Khi đọc Maxim Gorky tôi cảm thấy cái nghèo khổ hay cái đau khổ của mình gần giống với nỗi đau khổ của cậu bé Peskov, tức là Marxim Gorky lúc còn bé. Có một sự đồng cảm, đồng điệu nào đó giữa tôi và cậu bé Marxim Gorky. Tất cả những chuyện đó làm dịu bớt nỗi đau của tôi. Tôi không ham mê văn học như là một người đã biết rõ giá trị của các tác phẩm ấy, tôi ham mê văn học như câu chuyện Robinson Crusoe phải dạy cho con vẹt biết nói để mình nghe thấy tiếng người không chỉ phát ra từ miệng mình. Tôi đọc sách để tìm thấy một tiếng nói nào đó để an ủi nỗi cô đơn của một kẻ bị trôi dạt một cách cưỡng bức ra khỏi khát vọng của mình.

Bây giờ, tôi nhớ đến những quyển sách ấy như nhớ đến một người bạn, như nhớ đến một thứ gì đó cố tri. Lúc nhỏ tôi đọc truyện Không gia đình của Hector Malot, tôi thấy những quyển sách đi cùng với tôi và tuổi thanh niên của tôi giống hệt như là sự gắn bó của mấy đứa trẻ mồ côi, của cậu bé Rem và cậu bé Matchia nghèo khổ. Những quyển sách ấy là những người bạn an ủi tôi và phải nói rằng các tác giả của chúng là thần thánh với tôi. Tôi không có điều kiện để theo bất kỳ tôn giáo nào cả, nhưng tôi có một tôn giáo rất quan trọng và đi theo tôi suốt cuộc đời là vẻ đẹp được thể hiện bởi các tác giả vĩ đại.

Hỏi: Chúng tôi được biết ông đã viết một số quyển sách, vì sao ông lại viết những quyển sách như thế, ông muốn đưa cuộc đời vào sách hay vì một thôi thúc nào đấy?

Trả lời: Tôi là một người không thiếu tiền, tôi không thiếu tiền nhưng tôi yêu cuộc đời giống như một người bạn nghèo, tôi yêu cả nhược điểm của nó. Ai đó có thể căm thù, ghét bỏ, phê phán người nọ, người kia, nhưng ở tôi không có điều ấy. Tôi yêu cuộc đời một cách chân thật, yêu cả khuyết tật, nhược điểm của nó. Nền kinh tế bao cấp đối với tôi có những khía cạnh khó khăn, khổ sở nhưng đối với tôi còn có những khía cạnh trìu mến, vì nó chứa đựng rất nhiều kỷ niệm tinh thần của tôi. Đi thanh niên xung phong, đi bộ đội, rồi những vấp váp trong cuộc đời này có thể để lại cho tôi những vết sẹo, nhưng tôi xem những vết sẹo ấy như những kỷ niệm về một thời ngô nghê của xã hội, tôi chưa bao giờ căm thù chúng cả. Tôi viết sách là để thể hiện tình yêu của tôi đối với cuộc sống, để góp một phần nho nhỏ của tôi vào sự hợp lý hoá đời sống tinh thần của con người và tôi làm việc ấy một cách yên lặng, một cách âm thầm. Tôi không quảng cáo về mình, có nhiều người đến để viết về chân dung doanh nhân của tôi, nhiều người để nghị trên làm phim, nhưng tôi từ chối. Tôi nói với anh em thế này: Nếu các bạn không cẩn thận thì các bạn sẽ hướng dẫn sai xã hội. Có thể hôm nay mình hợp lý, mình đúng, nhưng cái mà các bạn cho là lý tưởng, là hình mẫu cho cuộc sống và định phổ biến vào trong đời sống chắc gì đã đúng cho ngày mai. Chắc gì hình mẫu của một người như tôi đã tốt cho thế hệ trẻ ngày mai. Cho nên cần phải khiêm tốn, không nên biến mình thành một đối tượng buộc thế hệ trẻ phải bắt chước mà hãy là một đối tượng để họ có thể quan sát để rút ra được một ít kinh nghiệm. Tôi là người có thể cung cấp cho thế hệ trẻ một vài thông tin, một vài kinh nghiệm có thể giúp họ suy ngẫm để rút ra những kinh nghiệm hợp lý hơn. Và tôi phải nói thật rằng, không một ai là hình mẫu cả, vì các công thức có hôm nay chưa chắc đã đúng cho ngày mai.

Hỏi: Ông có lời khuyên nào đối với các bạn trẻ từ trải nghiệm của bản thân mình?

Trả lời: Giữ gìn tự do tinh thần, đứng vững trên đôi chân của mình và luôn luôn suy ngẫm, luôn luôn tìm tòi, luôn luôn học tập để hợp lý hoá đời sống tinh thần của mình, làm động lực cho các hành động thực dụng của mình.

Hỏi: Ông rất đề cao đời sống tinh thần, không phải ai cũng có được điều ấy, phải doanh nhân nào cũng có được sự có được sự soi sáng của những cuốn sách như ông, không phải doanh nhân nào cũng viết được quyển sách như ông. Ông nhận xét thế nào về văn hóa doanh nhân bây giờ?

Trả lời: Chúng ta chưa có văn hóa doanh nhân. Xã hội chúng ta mới bắt đầu những bước chập chững đầu tiên để xây dựng một cộng đồng doanh nhân. Văn hoá doanh nhân là những đặc trưng được kết tinh bởi kinh nghiệm hoạt động của doanh nhóm chúng ta mới bắt đầu những bước đầu tiên, chúng ta chưa có nền văn hoá như vậy. Chúng ta không nên nêu vấn đề ấy để cưỡng bức xây dựng một nền văn hoá doanh nhân. Tôi có phát biểu với nhóm của nhà văn Lê Lựu, nhóm của giáo sư Hoàng Vinh ở trường Nguyễn Ái Quốc về điều này, tôi nói rằng, chúng ta chưa có doanh nhân thì làm sao có văn hoá doanh nhân được. Văn hóa doanh nhân sẽ đến cùng với sự hình thành của nền kinh tế. Không nên sốt ruột và không nên vội vã vẽ các bức chân dung sắc nét. Chúng ta chưa có hình mẫu nghiêm túc để có thể vẽ được những bức tranh có giá trị giống như Leonardo Da Vinci vẽ bức La Joconde.

Hỏi: Khi nền kinh tế Việt Nam hội nhập vào WTO thì vấn đề cạnh tranh trở nên rất quyết liệt. Vậy việc chúng ta chưa có đội ngũ doanh nhân, chưa có văn hóa doanh nhân như ông nói có đáng lo ngại không?

Trả lời: Không. 3/4 hay 4/5 nhân loại đều gia nhập WTO và đều ngẩn ngơ như người Việt nhưng có ai chết đâu. Tại sao chúng ta lo lắng? Chúng ta tưởng rằng chúng ta là anh hùng, chúng ta vĩ đại, chúng ta sợ mất tiếng, chúng ta lép vế nhưng chúng ta cũng giống như thiên hạ thôi, chúng ta sẽ phát triển cùng thiên hạ. Không cần phải lo chuyện chúng ta vào WTO mà chưa có doanh nhân. Chúng ta vào WTO thì mới có doanh nhân và chúng ta đang bắt đầu hình thành đội ngũ doanh nhân. Doanh nhân là gì? Doanh nhân là người kiếm lợi trong một môi trường được quy định bởi các tiêu chuẩn của toàn cầu hoá. Chúng ta mới vào WTO, mà đấy cũng chỉ là quyết định của chính phủ, còn xã hội thì chưa biết nhiều về nó. Xã hội chúng ta đã gia nhập WTO đâu, chúng ta đang chuẩn bị gia nhập WTO, chúng ta đang từ từ gia nhập WTO mà giới thương nhân đã đi trước một bước.

Hỏi: Công ty của ông đã chuẩn bị như thế nào cho việc hội nhập?

Trả lời: Công ty của tôi, do đặc thù nghề nghiệp của nó, đã gia nhập WTO lâu rồi. Chúng tôi cung cấp dịch vụ cho những công ty nước ngoài từ năm 1987 mà những đối tượng ấy đã vào WTO trước năm 1987 rồi, cho nên chúng tôi hiểu những đòi hỏi của họ. Ví dụ, tập đoàn General Electrics của Hoa Kỳ đã từng đề nghị chúng tôi so sánh Bộ luật chống tham nhũng của Hoa Kỳ với tất cả hệ thống kiểm soát tham nhũng của Việt Nam trước năm 1989. Chúng tôi được đặt hàng nghiên cứu những chuyện như thế, cho nên, công ty chúng tôi không đặt ra vấn đề gia nhập WTO hay không, chúng tôi đã phục vụ, đã cung cấp dịch vụ cho những đối tượng đã gia nhập WTO tù lâu rồi.

Hỏi: Khu vực dịch vụ ở Việt Nam còn yếu, trong khi ở các nước phát triển dịch vụ chiếm một tỷ trong rất lớn trong nền kinh tế. Theo ông, làm thế nào để phát triển các loại hình dịch vụ, như công ty ông chẳng hạn?

Trả lời: Dịch vụ là một loại kinh doanh thụ động nên không thể phát triển chủ động được, nó sẽ phát triển theo sự phát triển của nền kinh tế. Có một lần báo Lao động tổ chức một hội thảo, trong hội thảo ấy giáo sư Lê Vinh, lúc bấy giờ là Tổng thư ký Hội kinh tế Việt Nam phát biểu rằng: chúng ta phải phấn đấu để đưa nghề tư vấn thành ra một động lực của sự phát triển. Tôi có nói rằng, nghề tư vấn là chất bôi trơn cho sự phát triển nhưng trở thành động lực thì không. Không có thứ dầu nhờn nào trở thành động lực cả, nhưng không có dầu nhờn thì sẽ cháy máy. Dịch vụ là nơi cung cấp dầu nhờn để cho bộ máy kinh tế chạy một cách trơn tru nhưng nó không phải là bộ phận chủ yếu. Tuy nhiên, thu nhập của nó thì chưa chắc đã ít hơn các bộ phận động lực. Như nước Anh chẳng hạn, bộ phận dịch vụ của họ chiếm khoảng 70% tổng GDP. Xã hội càng văn minh thì thu nhập tù khu vực dịch vụ càng lớn. Một giờ lao động của luật sư ở các hãng luật lớn ở New York là 1000 USD, mà đây là một giờ của luật sư kha khá chứ chưa phải của các luật sư cao cấp. Như công ty của tôi bây giờ, mỗi một giờ các luật sư cao cấp của chúng tôi kiếm được từ khách hàng vào khoảng 150- 250 USD, xếp vào hàng đầu ở Việt Nam.

Hỏi: Đối với nghề của ông phải chăng nguồn vốn quan trọng nhất là nhân lực?

Trả lời: Không. Vốn lớn nhất là biết sử dụng nhân lực chứ không phải nhân lực. Bởi vì người Việt chúng ta có nhiều nhược điểm lắm, là một chủ doanh nghiệp, là người điều hành chính, tôi gặp rất nhiều khó khăn trong chuyện này. Có trình độ một chút là họ đòi lập hãng riêng, thành ra nhân sự luôn luôn biến động. Vì thế, phải có cách ứng phó với thực trạng ấy, đấy là luôn luôn đổi mới nhân sự và giữ được bộ khung, giữ được các cán bộ chủ chốt. Thường thì một cán bộ vào làm việc cho tôi khoảng 5 năm là họ lại đi xin việc chỗ khác và tìm được đồng lương khá cao trong thị trường lao động hiện nay. Ví dụ như chị Đàm Bích Thuỷ, Tổng giám đốc ANZ ở Việt Nam. Chị ấy trước đây là trợ lý của tôi. Chị ấy là một nhân tài. Chắc chắn đấy là người rất trung thực, rất nghiêm túc, rất chuyên nghiệp và có sức lao động bền bỉ. Tôi không hề tiếc lời để nói tốt về những người như thế. Đấy không phải trường hợp duy nhất, có những trường hợp khác. Trước đây có một người cũng là trợ lý của tôi sau đó trở thành Tổng giám đốc công ty chứng khoán Sài Gòn. Nhưng thành công một cách quốc tế nhất là chị Đàm Bích Thuỷ.

Hỏi: Chúng tôi được biết ông đã từng gặp Henry Kissinger, trong câu chuyện của ông với ông ấy có gì đặc biệt không?

Trả lời: Ông ấy nói với tôi về vai trò của khái niệm lãnh đạo trong đời sống toàn cầu. Ông ấy là người đầu tiên mà tôi cùng thảo luận về khái niệm mà tôi nghiền ngẫm mấy chục năm nay là vai trò của toàn cầu hoá về văn hoá. Sau này tôi có đến nói chuyện ở nhiều nơi trên thế giới về khái niệm này. Tôi nhớ là năm 1972, khi tôi chuẩn bị cưới vợ là lúc người Mỹ đánh bom B52 ở Hà Nội. Tôi đón vợ tôi về Hà Nội để chuẩn bị các thủ tục cưới, chúng tôi suýt chết giữa sông Hồng. Khi sang tới bờ bên này, tôi nói ngay với vợ tôi rằng: em lấy anh rồi nay mai đẻ cho anh một thằng con trai thông minh như Kissinger. Vợ tôi lúc bấy giờ ghét Mỹ và Kissinger lắm, nên kiên quyết không cưới nữa, tôi phải thuyết phục mãi. Tôi có kể chuyện ấy với ông Kissinger, ông ấy cười. Tôi bảo tôi với ông ấy cũng giống như số phận, ông ấy thông minh, tôi cũng thông minh.

Hỏi: Có rất ít người dám nói như ông là thông minh và tôi giàu có mặc dù người ta thông minh và giàu có thật. Đấy có phải là một điểm yếu của người Việt Nam không?

Trả lời: Đấy không phải điểm yếu của người Việt Nam. Người Việt Nam có quá nhiều điểm yếu, họ không dám nói thật những điều mình có là vì không tin vào những điều mình có. Trong tất cả những phẩm chất mà con người có, phẩm chất chinh phục người khác là phẩm chất quan trọng nhất. Anh không tin vào người khác thì làm sao chinh phục được họ. Tôi không tin vào sự vô hại, vô tư của các anh thì làm sao tôi nói với các anh những điều ấy? Và tôi không thấy mình kiêu ngạo gì về điều ấy cả vì tôi giàu có thật, tôi không dối trá. Giàu có nghĩa là gì? Nghĩa là tôi đủ tiền để làm tất cả những gì mình muốn. Tôi không bao giờ xếp hạng mình, nhưng tôi giàu có. Nếu tôi không thông minh thì làm sao mà giàu có được và làm sao tin vào sự giàu có của mình? Tôi lao động một cách rất chân thật. Tôi học tập trung thực đọc trung thực, sống trung thực, kiếm tiền cũng trung thực.

Đương nhiên tôi không chỉ trung thực mà còn khôn ngoan. Cái gì cũng cần khôn ngoan, cái gì cũng cần vẻ đẹp. Sự trung thực không gây thất thiệt cho ai thì đây chính là một vẻ đẹp. Trung thực mà làm cho người khác cảm thấy mình gian dối thì đấy là trung thực vụng. Tôi trung thực nhưng tôi không làm cho người khác cảm thấy mình không trung thực mà làm cho người ta thấy rằng hình như mình cũng trung thực, đấy chính là khôn ngoan.

Hỏi: Có người quan niệm rằng sự giàu có thể hiện qua cách anh tiêu tiền như thế nào chứ không phải số tiền anh có. Vậy ông tiêu tiền như thế nào?

Trả lời: Tôi lập cho vợ tôi một thư viện vào khoảng 5000 quyển sách. Tôi có một ngôi nhà cho vợ tôi ở mà một thủ tướng nếu vào ở cũng không cảm thấy xấu hổ. Tôi có tiền cho con tôi đi học ở một nước mà chi phí cho học hành ở đấy đắt giá nhất trên thế giới, nhưng tôi không có nhiều tiền cho chúng tiêu một cách bừa bãi. Phải nói rằng, tiêu tiền là hành động thể hiện chất lượng giáo dục rõ rệt nhất trong tất cả các hành động của con người. Bên cạnh giường ngủ của tôi cũng có vài ba ngàn quyển sách quan trọng. Tôi cũng lập một thư viện công cộng cho công ty tôi, ở đó có khoảng 10.000 đầu sách. Đấy là cách tôi tiêu tiền.

Hỏi: Chúng tôi được biết ông có một thời điểm rất khó, đó khi con gái ông bị bệnh...
.
Trả lời: Nỗi đau khố ấy, bất hạnh ấy nếu rơi vào ai ở cái thời điểm ấy thì cũng đều thế cả. Đương nhiên, sự nghèo khổ đến mức không có tiền chữa bệnh cho con là nỗi đau khổ lớn nhất mà tôi có. Đây là vết thương lớn nhất của tôi. Tôi cũng đã làm tất cả mọi cách để có thể chữa bệnh cho con. Ban ngày tôi đi làm ở cơ quan, 11 giờ đêm vào ngủ với con ở bệnh viện, còn từ 5 giờ chiều đến 10 giờ đêm là tôi chở xi măng và thép thuê cho nhiều nhà xây dựng bằng cái xe máy cọc cạch. Đêm nào cũng như thế trong vài năm.

Hỏi: Dự định tương lai cua ông là gì ?

Trả lời: Tiếp tục duy trì công ty, không phải vì tôi nữa mà vì các lớp thế hệ cán bộ sau tôi, và phát triển nó trở thành một tổ chức chuyên nghiệp ở Việt Nam. Tôi không dùng chữ hàng đầu vì nếu công ty của tôi vẫn là hàng đầu thì xã hội không phát triển, nhưng công ty của tôi vẫn là đối tượng chuyên nghiệp trong số những công ty như vậy ở Việt Nam. Đây là dự định thứ nhất. Thứ hai là tiếp tục nghiên cứu và viết. Tôi cố gắng phấn đấu để từ giờ cho đến khi chết, số lượng trang sách mà mình viết bằng số lượng trang sách của những nhà hiền triết có tiếng trên thế giới. Thứ ba là gây dựng cho con cái. Và thứ tư là nếu cơ hội cho phép thì tôi sẵn sàng góp ý với các nhà lãnh đạo của chúng ta những điều có lý mà tôi cảm thấy. Tôi tuyệt đối không cầu lợi từ những mối quan hệ với những nhân vật có thế lực của xã hội. Tôi không cầu lợi mà tôi góp vào với họ. Họ có thể hiểu hay không hiểu, cái đó tuỳ thuộc ở họ, nhưng tôi góp cho họ không phải vì họ mà vì đất nước. Tôi là người yêu nước Việt Nam.

Hỏi: Rất ít người ở Việt Nam viết về các vấn đề có tính triết học, vậy tại sao ông lại chọn một việc rất khó như thế?

Trả lời: Suy nghĩ là công việc của tôi, thói quen của tôi, tôi không thấy vất vả gì cả, tôi thấy thích thú khi làm việc ấy. Tôi không định làm nhà triết học, tôi nghiền ngẫm về cuộc sống, tôi viết và nó vô tình trở thành triết học hay vô tình trở thành chính trị học. Tôi không có ý định làm triết học hay chính trị học nhưng đấy là khả năng gần nhất mà tôi có thì tôi làm thôi. Tôi làm một cách vô tư.

Hỏi: Khả năng nổi trội nhất của ông là gì?

Trả lời: Hồi trẻ tôi đã từng đi hát và tôi nhớ rằng NSND Trần Hiếu hồi trẻ đã lên tận trường tôi ở Hương Canh, Vĩnh Phúc can thiệp với nhà trường để tôi trở thành diễn viên của đoàn Ca múa Nhân dân Trung ương. Tôi đã từng làm thơ, đã có ý định trở thành một người làm thơ. Và tôi còn làm khoa học nữa. Cương vị cao nhất mà tôi giữ trong hoạt động khoa học là Quyền Chủ nhiệm một bộ môn nghiên cứu khoa học của Viện nghiên cứu đầu ngành về các công trình giao thông vận tải. Tôi dự định làm một nhà kinh doanh và trên thực tế tôi cũng làm một nhà kinh doanh khá thành công. Bây giờ, tôi đang làm cái phần mà tôi thích nhất hay nói cách khác là công việc yêu thích nhất của tôi là làm một nhà nghiên cứu lý luận hay một nhà nghiên cứu chính trị học. Nếu tìm xem cái gì là năng khiếu nhất ở tôi thì có lẽ tôi không làm ca sỹ được, bởi vì tôi không kéo dài sự hát của tôi. Chắc là tôi cũng không làm thơ được vì cái đó không đeo đẳng tôi. Chắc là tôi cũng không làm một nhà khoa học kỹ thuật vì việc ấy cũng không đủ sức mạnh để lôi cuốn tôi. Làm nhà kinh doanh thì kéo dài nhất, hơn 20 năm rồi và làm nhà nghiên cứu lý thuyết về chính trị một cách chuyên nghiệp thì cũng được mươi năm rồi, nếu làm một cách nghiệp dư thì từ lâu lắm rồi. Và những quyển sách tôi viết ra trong một chừng mực nào đó cũng đã bị phê phán hoặc là được yêu thích, tức là nó cũng tác động vào đời sống tinh thần của con người đôi chút. Cái mà tôi yêu thích nhất là cái cuối cùng.

Hỏi: Bây giờ nếu tự họa chân dung thì ông sẽ sẽ chân dung của ông như thế nào?

Trả lời: Nếu tôi là Piccasso thì tôi sẽ tự vẽ một khuôn mặt được chia làm nhiều ô, mỗi một ô là đặc trưng cho một lĩnh vực mà tôi đã từng làm. Độ lớn hay diện tích của mỗi ô như vậy là khác nhau, tuỳ thuộc vào thành công của tôi trong thực tế. Tôi không có khả năng hội họa cho nên tôi không vẽ được, nhưng nên tôi tưởng tượng ra thì tôi sẽ vẽ như thế. Ở trái tim, nơi trang trọng nhất trong chân dung của tôi là gia đình tôi. Trên đỉnh đầu tôi là một lá cờ, đấy là cờ của nước Việt Nam. Phần còn lại thì được chia ra các ô trên đó vẽ những đặc trưng hoạt động của tôi.

Hỏi: Với ông, người vợ và những đứa con có ý nghĩa như thế nào?

Trả lời: Người mẹ không bình đẳng với con cái. Đối với tất cả những người đàn ông chân chính thì cái cao hơn tất cả trong tình cảm là con mình, cái cao hơn tất cả trong lý trí là đất nước của mình. Phụ nữ là cành nguyệt quế, là cành hoa để trang trí cho khu vực quả tim của mình chứ không phải là bộ phận của nó. Vợ tôi có hỏi tôi rằng em có địa vị như thế nào trong đời sống tình cảm của anh? Tôi trả lời là: em là mẹ của các con anh. Toàn bộ bí quyết để duy trì đời sống vợ chồng là chuyển từ tình yêu nam nữ sang sự kính trọng mẹ của các con mình. Khi xem phim anh thấy có vị vua nào gọi vợ là em đâu mà gọi là phu nhân, là hoàng hậu. Tôi tôn trọng giá trị của vợ tôi là ở chỗ đó là mẹ của các con tôi. Những người phụ nữ không tự ái gì cả, bởi vì phụ nữ là những cành nguyệt quê bao lấy cái khung ảnh hình quả tim của những người chồng mà ở giữa là các con của họ.

Hỏi: Chúng tôi được biết công ty ông có một viện nghiên cứu. Có phải là ông là người đầu tiên thành lập viện nghiên cứu tư nhân không?

Trả lời: Có một kỷ niệm mà tôi rất thích, đó là tôi xin thành lập viện nghiên cứu này bằng cách hỏi ý kiến của Tổng Bí thư Lê Khả Phiêu một cách công khai trong một cuộc hội thảo. Ông đã tán thành việc thành lập viện nghiên cứu của tôi. Ông trở thành nhân vật rất quan trọng trong đời sống tinh thần của tôi. Tôi yêu mến ông bởi vì ông ủng hộ việc làm này của tôi.

Vào năm 1999, tức là sau 11 năm làm nghề và tiếp xúc quốc tế trong con người tôi đầy ắp các suy nghĩ về Việt Nam, vẽ đủ thứ. Tôi va chạm với tất cả các khía cạnh tích cực lẫn tiêu cực của hệ thống chính sách, của thể chế chính trị và đời sống văn hoá Việt nam, tôi đối chiếu nó với đời sống của các quốc gia khác trên thế giới và mô phỏng lại những thứ ấy thành các tác phẩm khoa học. Động cơ của tôi là thành lập một viện nghiên cứu để góp thêm phần của mình vào sự phát triển của cuộc đời. Tôi là người tuyệt đối không có hay là tuyệt đối hạn chế đến mức cao nhất khát vọng mà người ta thường lạm dụng là lăng-xê. Tôi viết trong im lặng, tôi nói trong sự im lặng kể cả xuất bản sách cũng trong sự im lặng.

Hỏi: Chính vì viết trong sự im lặng nên nhiều người không được đọc sách của ông. Chúng tôi thấy ông viết sách rất hay, rất bổ ích.

Trả lời: Những tác phẩm của tôi không phải là tác phẩm thuộc dòng chính thống, không thuộc dòng chủ hiện nay của đời sống tư tưởng Việt Nam. Cho nên, tôi khó có thể quảng bá được khi nó không phải là một phần tử của dòng chữ. Tôi không phải là một kẻ cơ hội tìm cách bán rao các tác phẩm của mình, các quan điểm của mình. Tôi không tranh luận ở trên báo, trên đài, trên mạng internet. Tôi không có tham vọng hay không có ý muốn quảng bá mình như thế, bởi vì dần dần cuộc đời sẽ biết đến những thứ đó, không nên sốt ruột. Cũng không phải như người ta vẫn nói là hữu xạ tự nhiên hương. Tôi không nghĩ tôi là hương hay là xạ mà tôi nghĩ tôi là tôi, và đến lúc nào đó những ý nghĩ của tôi có giá thì cuộc đời sẽ ý thức được giá trị của mình. Không sốt ruột được. Bởi vì nếu định làm giá thì chỉ sau một đêm là chúng ta có cây, nhưng để trồng một cây cổ thụ thì phải kiên nhẫn. Tôi không định biến mình thành cái giá nên tôi không sốt ruột.

Hỏi: ông suy nghĩ về thời cuộc, về Chính phủ, về Đảng?

Trả lời: Tôi nghĩ là Đảng ta đang chuẩn bị để đi qua một cuộc giải phẫu quan trọng. Những tiền đề của những đòi hỏi như vậy từ phía xã hội là đã có. Vế Chính phủ thì không nên sốt ruột. Bởi vì Chính phủ là hiện thân của Đảng, cho nên không thể phê phán Chính phủ trong giai đoạn hiện nay được. Chính phủ phải làm những việc mà chính phủ cũng chưa chắc nghĩ hay khẳng định đấy là có lý. Chính phủ là một đối tượng hoàn toàn bị động về mặt chính trị, cho nên đừng sốt ruột và đừng phê phán Chính phủ. Tôi có nói trong một bài trả lời phỏng vấn của báo chí là trong khi những nhà lãnh đạo cấp tiến của chúng ta đang tìm cách để thoát ra khỏi sức hút của lịch sử thì việc chê họ, bình luận về họ đôi khi là bất nhẫn. Cẩn phải kiên nhẫn chờ đợi những thay đổi tích cực, những sự hoàn thiện từ phía họ. Người Việt chưa có kinh nghiệm trong việc điều hành một xã hội hiện đại, họ mới đang phấn đâu, mà phấn đấu như hiện nay là tương đối tích cực, cho nên không có gì phải sốt ruột cả. Chúng ta không thể biến một đất nước lạc hậu sau một đêm trở thành một đất nước hiện đại được, chúng ta cũng không thể chờ đợi sau một đêm Chính phủ trở thành một Chính phủ hợp lý được. Tất cả những chuyện đấy lệ thuộc vào hai thứ: sự phát triển của trí tuệ nhân dân và sự đổi mới về chính trị của những người cộng sản. Đấy là hai yếu tố quy định sự thành bại của đất nước chúng ta. Nhân dân mà không thức tỉnh, không năng động, không tích cực thì không chủ động. Còn Đảng không đổi mới thực sự mà chỉ đối mới trên lời nói thì không thể có một đất nước tiến bộ được.

Hỏi Nhưng liệu đổi mới có diễn ra không? Nhân sự của chúng ta có thực hiện được nhiệm vụ này không?

Trả lời: Nếu chúng ta không thật sự đổi mới về thể chế chính trị, không thật sự đổi mới cái cốt lõi chính trị bên trong đời sống của Đảng thì nhân sự nào cũng thế thôi. Chúng ta cứ nói thủ tướng này dở hơn thủ tướng kia, nhưng thực ra không phải. Tôi hoàn toàn thông cảm với các khó khăn của Thủ tướng Chính phủ, tôi hoàn toàn thông cảm với những vấn đề của Phó chủ tịch nước CHXHCN Việt Nam, tôi hoàn toàn thông cảm với những vấn đề của Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam, bởi vì xã hội chúng ta đang nằm trong một trạng thái do dự, trạng thái phân vân chính trị. Nếu tôi mà làm thủ tướng thì tôi không thể làm gì hơn Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng được, bởi vì Thủ tướng không phải là tất cả, Tổng Bí thư cũng không phải là tất cả. Vấn đề là giới tri thức Việt Nam, nhân dân Việt Nam phải đi tìm cho họ một cách tiếp cận hợp lý hơn.

http://doanhnhan360.com/Desktop.aspx/Giao-luu-360/Phong-van-Doanh-nhan/Phac_thao_chan_dung_doanh_nhan/3.viePortal

Tọa đàm giữa ông Nguyễn Trần Bạt và các cán bộ nghiên cứu

Ông Phạm Ngọc Quang: Tôi xin giới thiệu anh Nguyễn Trần Bạt, Tổng giám đốc Công ty Tư vấn Đầu tư và Chuyển giao công nghệ. Hiện nay, công ty anh Bạt có khoảng 300 nhân viên làm việc ở Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh và Cần Thơ. Công ty đã làm việc với rất nhiều dự án nước ngoài như Coca-Cola, IBM… Anh Bạt đã từng tiếp hàng nghìn người nước ngoài và là một người am hiểu nhiều vấn đề. Anh Bạt cũng đã đi rất nhiều nước, đến nhiều trường đại học danh tiếng trên thế giới thuyết trình và đã từng gặp gỡ, trao đổi với Tiến sĩ Henry Kissinger.

Trong buổi làm việc hôm nay, chúng tôi đề nghị anh Bạt trao đổi về 2 vấn đề nhưng thực ra chỉ là một, đó là vấn đề dân chủ, đồng thuận, đoàn kết đối với doanh nhân và trí thức, bởi vì doanh nhân là một đặc thù trí thức. Làm thế nào để phát huy dân chủ, đoàn kết, đồng thuận xã hội đối với đội ngũ doanh nhân, làm thế nào sử dụng tốt đội ngũ doanh nhân để giải phóng khả năng phát triển và sáng tạo của họ, và trọng dụng doanh nhân như thế nào là hợp lý để phát huy sức mạnh của doanh nhân.

Ông Nguyễn Trần Bạt: Thực ra, tôi không có bất kỳ một bài thuyết trình nào cụ thể về vấn đề này, nhưng tôi đã nghiên cứu gần như tất cả những vấn đề có liên quan đến khả năng sáng tạo và cảm hứng của sự sáng tạo trong đời sống nói chung. Tôi chưa nói đến đời sống trí thức vì tôi không đồng ý với khái niệm gọi là tầng lớp trí thức, tôi cho rằng trí thức có mặt trong mọi hoạt động, mọi hành vi hàng ngày của con người. Trước đây, khi anh Trần Hoàn còn là Phó ban Văn hoá Tư tưởng Trung ương, trong một buổi giao lưu với các nhà báo có sự tham gia của anh ấy, tôi có nói rằng, tôi không tin có nhà chính trị, có người trí thức, có nghệ sỹ, có nhà báo… mà đấy chỉ là những trạng thái khác nhau, quán xuyến những giai đoạn khác nhau trong đời sống của con người. Khi đặt bút viết quyển sách Cội nguồn cảm hứng vừa xuất bản, tôi có giải thích hầu hết những vấn đề liên quan đến đời sống tinh thần của con người. Trong quyển sách này, tôi phân chia Tự do ra làm hai không gian. Tự do có tính chất điều kiện, tức là nó liên quan đến việc xây dựng thể chế, tôi gọi là tự do bên ngoài, tự do khách quan. Còn không gian tự do bên trong chính là không gian tinh thần của con người, nó phải có những yếu tố tự do riêng. Và tự do nói chung được định nghĩa là: Sự dịch chuyển song song của ý nghĩ và hành vi. Ở chỗ nào ý nghĩ được biến thành hành động một cách tự nhiên thì ở đấy có tự do.

Trong buổi toạ đàm hôm nay với các anh, những nhà lý luận của Đảng, tôi không nói về tự do bên trong mà tôi muốn nói về tự do bên ngoài, tức là các điều kiện vĩ mô của đời sống con người. Nó liên quan đến rất nhiều yếu tố, trong đó, có lẽ yếu tố chính trị là số một. Các nhà tiền bối của chúng ta nói rằng Chính trị là thống soái thì rất nhiều người hiểu thống soái là chỉ huy, nhưng tôi nghĩ rằng, chính trị chỉ chỉ huy ở một số điều kiện, cho nên, phải nói là chính trị hướng dẫn mới đúng. Nếu những yếu tố chính trị không tích cực thì rất khó để con người có điều kiện sáng tạo và phát triển.

Vấn đề thứ hai mà tôi muốn trao đổi với các anh là Quyền lực. Quyền lực tác động một cách khủng khiếp đến khả năng phát triển của con người. Quyền lực là nguồn gốc tạo ra nỗi sợ, và sự sợ hãi là yếu tố trực tiếp ngăn cản toàn bộ cảm hứng phát triển. Người ta hay nói đến sự sợ hãi gắn liền với cách mạng, chiến tranh, chết chóc… những tôi là một người lính đã từng ra trận, đã từng đối mặt với cái chết, tôi hầu như chưa thấy các biểu hiện sợ chết nào đó của người lính. Ở đấy người ta sẵn sàng rủ nhau hy sinh một cách rất tập thể. Tôi đã từng sống trong môi trường có hàng chục ngàn nữ thanh niên xung phong. Lúc bấy giờ cuộc sống khổ lắm, ngay cả cái quần lót, áo lót cũng thiếu, rồi bệnh ngoài da, bệnh sốt rét hành hạ nữa… Với tư cách là một anh trí thức ra trận, tôi quan sát họ nhưng tôi không nhìn thấy ở họ sự sợ chết, sợ khổ, sợ cô đơn cũng không. Còn bây giờ, nói chuyện với nhiều nhà cách mạng đã về hưu, những người ở tuổi 80 trở lên, tôi thấy trong họ bắt đầu tiềm ẩn những nỗi sợ. Vậy cái gì tạo ra nỗi sợ của những người cực kỳ dũng cảm như vậy ở giai đoạn hiện nay? Tôi cho rằng, đó là dấu hiệu của những tác động quyền lực.

Vấn đề thứ ba mà tôi muốn trao đổi là trí lực, trí tuệ. Ở vấn đề này, tôi muốn dẫn đến việc phân tích toàn bộ tiến trình phát triển của thế giới hiện nay, nhất là phân tích hiện tượng khủng hoảng kinh tế thế giới. Tôi có trao đổi vấn đề này với anh em Vietnamnet, sau đó họ đăng bài của tôi phân tích về hiện tượng Obama. Thực ra tôi lấy hiện tượng ấy để phân tích những quan điểm của tôi về khủng hoảng kinh tế thế giới. Khi khủng hoảng kinh tế thế giới xảy ra, có rất nhiều quan điểm khác nhau phân tích hiện tượng này. Có người nói rằng, bây giờ chủ nghĩa tư bản sụp đổ rồi, chủ nghĩa xã hội đang quay lại và nước Mỹ sẽ là nước xã hội chủ nghĩa. Tôi đọc tất cả những bài phân tích như vậy và tôi thấy một nguy cơ có thể xảy ra là chúng ta sẽ xét lại toàn bộ quá trình Đổi mới và xây dựng nền kinh tế thị trường.

Vì thế, tôi cho rằng cần phải phân tích toàn bộ hiện tượng Obama, phân tích toàn bộ hiện tượng kinh tế thế giới để nói đến một vấn đề mà hôm nay tôi nói với các anh là: sự sụp đổ của nền kinh tế thế giới hiện nay chính là kết quả của sự phát triển một cách đột biến của kinh tế tri thức, và nó vượt ra ngoài năng lực hiểu biết, năng lực quản lý của tất cả các chính phủ. Các anh biết rằng với khối lượng 500.000 tỷ đô la thì nó nằm bên ngoài năng lực kiểm soát của tất cả các chính phủ. Và chính những yếu tố như thế tạo ra sự khủng hoảng đến mức một người như Greenspan khi đến điều trần tại Quốc hội Hoa Kỳ ngớ người ra và ông ấy phải nói câu kết thúc rằng: “Ngay cả khi đã phân tích như thế này rồi, tôi vẫn không hiểu tại sao lại khủng hoảng”.

Chúng ta đã nhìn vấn đề kinh tế tri thức một cách cực kỳ đơn giản. Khi đọc những bài viết của một số giáo sư ca ngợi nền kinh tế tri thức, tôi thấy nổi da gà, vì tôi biết rất rõ rằng nền kinh tế tri thức có thể mang lại những tai hoạ khủng khiếp như thế nào, tôi biết rất rõ rằng cái rủi ro thật sự của tất cả các chính phủ nằm ở đâu. Cái cảm hứng sáng tạo, nhất là trong khu vực doanh nhân, là một khái niệm hoàn toàn không lãng mạn, nó vừa là động lực của sự phát triển, vừa là nguy cơ của sự phát triển, bởi vì sự phát triển thái quá cũng là một nguy cơ.

Trong cuốn sách Cội nguồn cảm hứng, tôi gọi hiện tượng thái quá là sự lộng hành của các khái niệm, của các mặt khác nhau của đời sống như vậy tạo ra những nguy cơ hết sức nghiêm trọng đối với tất cả các nhà cầm quyền. Mọi nhà cầm quyền đều rơi vào trạng thái bất ngờ trước sự phát triển có chất lượng đột biến của kinh tế tri thức. Nghe các quan chức nói trên ti vi, đài, báo đón quỹ này, đón quỹ kia, nhiều khi tôi thấy lo. Tôi là người khá có kinh nghiệm trong lĩnh vực này, tôi không nói là hiểu biết vì hiểu biết của người Việt chúng ta về vấn đề này còn ít lắm, người tiên tiến nhất trong xã hội này cũng còn xa lắm mới đạt đến trạng thái làm chủ được loại hình hoạt động của nền kinh tế hiện đại. Tôi đã có 7 năm va chạm, nghe thấy, trông thấy khi tham gia một quỹ đầu tư vào toàn bộ lưu vực sông Mê kông.

Tôi nhìn thấy sự tiềm ẩn của các nguy cơ của toàn cầu hoá, nhưng không có diễn đàn để nói. Hôm nay, phải nói rằng rất cám ơn các anh đã hỏi để tôi có cơ hội nói những vấn đề như thế với các anh. Đặt ra vấn đề đoàn kết và đồng thuận trong xã hội, nhất là đối với giới doanh nhân và đặt ở tinh thần như thế này thì phải nói rằng, như vậy là chúng ta quá trong sáng. Đây là một lực lượng có tính chất gây nổ đối với mọi xã hội, không phải là lực lượng cần động viên, nhất là doanh nhân. Họ không sống bằng sự động viên của các nhà lý luận, của đảng và nhà nước. Âm thầm trong họ có ẩn chứa nhiều nhân tố. Những nhân tố ấy xét về mặt tích cực là động lực của sự phát triển của mọi nền kinh tế, nhưng nó cũng đồng thời tiềm ẩn những yếu tố gây sụp đổ của mọi nền kinh tế.

Trong thế kỷ của chúng ta, kinh tế đã trở thành hoạt động xã hội chủ yếu, trở thành ngôn ngữ đối thoại không chỉ của doanh nhân, mà còn của mọi nhà chính trị. Các anh thấy rằng, khoảng 20 năm nay, có đến 70-80% giải Nobel về kinh tế được trao cho các nghiên cứu ngoài kinh tế, những nghiên cứu về sự bất đối xứng của thông tin, những nghiên cứu về tâm lý. Chỉ có giải Nobel kinh tế năm ngoái là được trao cho các nhà kinh tế. Có nghĩa là kinh tế đã trở thành một đối tượng của khoa học chính trị, hay nói cách khác, từ thời Marx đến bây giờ, nó quay lại một chu kỳ là người ta phải nghiên cứu các hiện tượng kinh tế với tư cách là kinh tế chính trị học chứ không phải kinh tế học thuần tuý nữa. Mọi lý thuyết kinh tế đều có giá trị sử dụng trong những giai đoạn nhất định. Ví dụ, giai đoạn vừa rồi là giai đoạn của lý thuyết “Tân tự do” mà đại diện là các nhà kinh tế Áo. Từ khoảng đầu những năm 80 cho đến năm 1995, theo đánh giá của tôi, nó đóng vai trò cực kỳ tích cực. M. Thatcher và R. Reagan là hai nhà chính trị biết khích lệ, biết sử dụng trường phái “Tân Tự do” ấy để tạo ra sự phát triển vượt bậc của kinh tế thế giới và lôi kéo tất cả các quốc gia, kể cả Việt Nam. Ở Việt Nam chúng ta nói rằng nền kinh tế của chúng ta có định hướng này, định hướng kia nhưng trên thực tế, tiềm ẩn trong xã hội là nền kinh tế phát triển với bản chất của một nền kinh tế “Tân Tự do”.

Các nhà chính trị chưa biến nó thành một khuynh hướng “Tân Tự do”, nhà nước hay Đảng chưa biến nó thành một khuynh hướng “Tân Tự do”, nhưng toàn cầu hoá đã làm cho khuynh hướng “Tân Tự do” trở thành động lực, trở thành phong cách của nền kinh tế Việt Nam trong 20 năm vừa rồi, và đỉnh cao của nó là thị trường chứng khoán. Tôi có nghe nói nhóm tư vấn cho Thủ tướng Chính phủ đã tổng kết về ảnh hưởng của khủng hoảng kinh tế thế giới đối với Việt Nam là đến chậm, ở lâu, phá lớn và tạo ra cơ hội. Tôi không cho là như vậy. Sự khủng hoảng của nền kinh tế thế giới đến Châu Á rất sớm, nhất là đối với Việt Nam và Trung Quốc, nhưng hệ thống truyền thông của chúng ta không đủ kinh nghiệm để phản ánh nó. Chúng tôi theo dõi tất cả các mạng quốc tế về tất cả các hiện tượng nên chúng tôi biết rằng nó đến rất sớm. Tôi đã từng nói với anh em đại diện hãng Down Jones ở Hà Nội về sự sụp đổ của thị trường chứng khoán Việt Nam khi chỉ số VN Index là gần 1200. Tôi nhìn thấy chuyện ấy, tôi viết bài cảnh báo, nhưng không thấy ai có phản ứng gì cả.

Khủng hoảng kinh tế thế giới đến Việt Nam rất sớm và nó cũng không ở lâu, bởi vì năng lực chịu đựng của Việt Nam là rất mỏng. Chúng ta chỉ đủ năng lượng để chịu đựng một pha chứ không đủ năng lượng để chịu đựng lâu dài. Phá lớn thì tôi cũng không cho là đúng vì chúng ta không có đủ năng lực, không có đủ chiều dày tích luỹ lớn để tạo ra một vụ nổ lớn. Tôi có viết một bài trên báo Lao động về Con ngựa và Cỗ xe kinh tế Việt Nam, trong đó tôi nói rằng, Việt Nam không có hiện tượng sụp đổ hoặc hiện tượng khủng hoảng dữ dội về kinh tế, nhưng Việt Nam rơi vào cái bẫy của sự phát triển vị thành niên mãn tính. Tám tháng sau đó, trường Princeton, Hoa Kỳ mở một cuộc Hội thảo về Việt Nam, có anh Lê Đăng Doanh và một số người đi. Tôi có nghe nói rằng, kết luận của Hội thảo đó là: nền kinh tế Việt Nam vẫn có những mặt hấp dẫn, đặc biệt là hấp dẫn đầu tư nước ngoài nhưng nó rơi vào cái bẫy của sự phát triển yếu, ở mức trung bình thấp. Như vậy khủng hoảng kinh tế thế giới sẽ không thể phá lớn ở Việt Nam , còn tạo ra cơ hội thì cũng không hơn gì khi nó không khủng hoảng.

Khi phân tích khủng hoảng kinh tế thế giới, tôi thấy rằng bản chất của sự phát triển kinh tế ở thế kỷ XXI là phát triển kinh tế tri thức. Nhưng kinh tế tri thức không phải là những sản phẩm đẹp đẽ, lành mạnh được diễn đạt dưới dạng ngôn ngữ hàn lâm đơn giản mà kinh tế tri thức là những cách thức để thoát khỏi sự kiểm soát, sự điều khiển của mọi nhà cầm quyền. Đấy là yếu tố tiêu cực số một của kinh tế tri thức. Vì đóng thuế luôn là vấn đề đối với mọi nhà kinh doanh, cho nên, chỗ nào tự do về thuế là người ta đến đấy lập công ty. Tôi đã đến hai hòn đảo ở giữa Đại Tây Dương, biển Manche, có tên là Guernsey và Jersey. Đấy là hai hòn đảo mà trong hiệp ước Postdam người ta quên mất không chia cho ai cả, cho nên nó giống như Liechtenstein hoặc Luxembourg, trở thành một định chế không được phân chia, nó rất kỳ lạ là có đồng tiền riêng, hộ chiếu là của Anh, nhưng vào đó thì phải có visa. Ở đấy có hàng chục nghìn công ty được thành lập, mỗi công ty chiếm diện tích rất nhỏ, giống như nghĩa trang ở Đài Loan, tức là người ta đính tên công ty lên trên tường và một cô thư ký ở đấy trực điện thoại cho 50-70 công ty.

Như vậy, yếu tố tiêu cực thứ nhất của nền kinh tế tri thức trong thế kỷ này chính là sự phát triển tri thức trong việc né tránh sự kiểm soát của tất cả các nhà cầm quyền. Thứ hai là các sản phẩm tài chính của nó quyến rũ con người bất chấp khả năng hiểu biết của họ. Và người Mỹ là những người đầu tiên bị lừa trong chuyện này. Sự sụp đổ hay khủng hoảng của nền kinh tế Hoa Kỳ là do sự mất cân đối của việc “Vay” và “Tiêu”. Trong bài phân tích về hiện tượng Obama, tôi có nói là nền kinh tế tri thức thể hiện ở các sản phẩm thông minh, nhưng với các dân tộc đông dân, không có cách gì để tất cả mọi người đều tham gia vào việc sản xuất ra các sản phẩm thông minh như vậy. Cho nên, nhiệm vụ của các nhà cầm quyền là hoạch định nền kinh tế như thế nào đó để không ngăn cản mặt tích cực của kinh tế tri thức, nhưng cũng không làm mất đi cái gốc căn bản của nền kinh tế truyền thống mà những con người thông thường, những bộ phận thông thường của nhà nước, của chính phủ có thể kiểm soát được.

Khi tôi đến Mỹ lần đầu tiên, năm đó Tổng thống Clinton vừa mới nhậm chức, sáng vừa mở mắt ra tôi bật ti vi và nghe thấy ông ấy nói rằng: “Hôm nay nước Mỹ có một tin vui và có một tin buồn, tin vui là đêm qua tôi vừa ký xong Hiệp ước NAFTA, còn một tin buồn là sáng nay chúng ta đã phải xử trắng án cho cầu thủ bóng bầu dục Simpson, tôi xem đấy là sự thất bại thảm hại của nền tư pháp Hoa Kỳ”.

Qua những chuyện như vậy tôi muốn nói với các anh rằng, chính loài người đã nghĩ ra những mẹo, những công nghệ để xã hội hoá cả những thành tựu có chất lượng khoa học và cả những thành tựu có chất lượng tội phạm. Mà chúng ta thì chỉ để ý đến khía cạnh tích cực của nó và quên mất là chúng ta không đủ khả năng để đối phó với những khía cạnh tiêu cực của nó. Ví dụ, tôi đã cảnh báo từ lâu lắm rồi về sự xâm phạm các quyền sở hữu trí tuệ. Sự xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ là một trong những biện pháp để tàn sát cảm hứng sáng tạo. Chúng ta không thể nói khích lệ cảm hứng sáng tạo là khích lệ chính trị đơn thuần được. Chúng ta cần phải xây dựng cảm hứng sáng tạo cho người lao động, cho người dân trong cả nước, mà xây dựng cảm hứng sáng tạo về bản chất chính là xây dựng tính chuyên nghiệp của các thể chế để nó phù hợp với sự dâng lên của đời sống trí tuệ loài người chứ không chỉ có nhân dân mình, bởi vì chúng ta đang sống trong thời đại toàn cầu hoá. Trong quá trình va chạm, từ lâu tôi đã nhận thấy rất nhiều dấu hiệu tiêu cực của nền kinh tế tri thức. Từ 10 năm trước, ở công ty của tôi, chúng tôi đã nhận được rất nhiều thư đề nghị là nếu mở một tài khoản ở Nigeria, ở chỗ này, ở chỗ kia thì ông sẽ nhận được bao nhiêu phần trăm. Không ai trên thế giới này nói chuyện mấy trăm triệu đơn giản cả, ở chúng ta nói chuyện mấy chục tỷ cứ như chuyện chơi.

Tôi đã từng viết bài cảnh báo rằng, bất động sản không phải là một loại dự án đầu tư nước ngoài, vì 80-90% vốn là huy động từ thị trường nội địa và nói cho cùng, bất động sản là những quả mìn gài sẵn để tạo ra sự bùng nổ nếu không may cho nền kinh tế Việt Nam. Khi tỷ lệ đầu tư nước ngoài lên đến 57%, có nhiều người đến hỏi tôi về hiện tượng này, tôi nói rằng: tôi không thích đưa ra những dự báo tiêu cực, nhưng tôi run sợ trước thông tin này. Đấy là những dấu hiệu của cái gọi là nền kinh tế tri thức, nó có cả hai mặt, nếu chúng ta để ý đến những mặt tiêu cực của nó quá thì kìm hãm sự xâm nhập của những yếu tố tích cực, nhưng nếu không cảnh giác thì chúng ta sẽ chỉ đón nhận toàn cái tiêu cực.

Vậy thì việc quan niệm sai có những tác hại gì? Thứ nhất là chúng ta không chuẩn bị một chính phủ đầy đủ trí tuệ để điều hành một nền kinh tế phức tạp như vậy. Cho nên, khi quan sát các Bộ trưởng trả lời chất vấn của Quốc hội, tôi nghĩ tại sao người ta lại không tắt truyền hình trực tiếp đi. Các anh không nghĩ rằng như vậy là thông báo sự non kém của nội các với toàn thế giới để rủ tất cả những tên lừa đảo đến. Những biểu hiện như vậy là rất nguy hiểm, và có thể nói đấy là sự mất cảnh giác. Vì vậy, việc thứ nhất có lẽ là chúng ta phải chuẩn bị một chính phủ đầy đủ sự thông thái. Ví dụ, có những đồng chí lãnh đạo nói rằng, sao mọi người cứ chỉ trích tôi là không chịu đối thoại với trí thức, hàng ngày tôi tiếp xúc với rất nhiều tiến sĩ, thạc sĩ. Nhưng họ quên mất rằng, tiến sĩ hay thạc sĩ không phải là trí thức, cái cuối cùng người trí thức mang lại cho xã hội là thông tin, là sự phát hiện những khía cạnh mà xã hội không nhận ra bộ mặt thật của nó chứ không phải danh vị của họ khiến họ thành trí thức.

Nói tóm lại, xây dựng một hệ thống chính trị, một chính phủ thông thái là việc số một phải làm. Nhưng mà nền kinh tế thì không phát triển bằng chính phủ. Động lực cơ bản của nền kinh tế chính là sự sáng tạo của người dân, nhưng không phải trong khu vực nhà nước. Khu vực nhà nước chỉ là một công cụ có chất lượng kinh tế để thể hiện một khuynh hướng chính trị. Ở Việt Nam, để tạo ra một đơn vị phát triển của một công ty tư nhân mất một đồng, thì với công ty nhà nước sẽ mất 8 đồng, tức là gấp 8 lần chi phí. Nếu mà làm kinh tế bằng các công ty nhà nước thì không thể phát triển kinh tế được, nhưng nếu không có nó thì các nhà lãnh đạo, các nhà cầm quyền không đủ tự tin để đối thoại với xã hội, cho nên, nó cần như một khoản thế chấp chính trị chứ không phải là một công cụ kinh tế. Đấy là quan điểm của tôi. Khu vực dân doanh theo thuật ngữ của ta - hay khu vực tư nhân theo thuật ngữ phổ biến - là động lực cơ bản của nền kinh tế, nó tạo ra công ăn việc làm, tạo ra sức mua của xã hội.

Quy luật về cầu là quy luật số một của tất cả mọi trường phái kinh tế học, vì thế người ta mới phải kích cầu. Khu vực tư nhân là khu vực tạo ra năng lực tiêu dùng, cho nên muốn có năng lực tiêu dùng, muốn kích cầu thì phải thúc đẩy sự phát triển của khu vực tư nhân. Trong một lần thảo luận trên Đài truyền hình, tôi có nói rằng, kinh doanh đòi hỏi một phẩm chất, đó là lòng dũng cảm dân sự. Bởi vì, con người ở đâu cũng vậy, về cơ bản là lười biếng và nhát, sợ mất mạng, sợ mất tiền, sợ mất sự yên ổn. Cho nên, kinh doanh đòi hỏi phải có lòng dũng cảm dân sự. Nhiều người không dám phá vỡ sự yên tĩnh bình thường để làm nhà kinh doanh, cho nên gen kinh doanh là gen hiếm, đòi hỏi phải dũng cảm, đòi hỏi chất lượng chiến sỹ ở trong đấy. Vậy những người như vậy cần gì? Trong quyển sách Cội nguồn cảm hứng tôi đã phân tích rất rõ, đó là tự do. Và tới những nước càng chậm phát triển thì nhân dân càng cần bổ sung lượng tự do lớn hơn, thậm chí lớn hơn cả phương Tây.

Nếu chúng ta có lượng tự do lớn hơn phương Tây thì nhân dân chúng ta mới có khả năng bứt phá khoảng cách mà trong những thế kỷ trước chúng ta đã bỏ lỡ, chúng ta chưa làm được. Theo quan điểm của tôi, trong lịch sử nước Việt Nam chưa có một thời đại nào có đủ điều kiện để làm tốt việc ấy bằng giai đoạn hiện nay, giai đoạn có một đảng chính trị đã có thành tích cầm quyền. Bởi vì, để tạo ra tự do xã hội là việc rất khó. Ở những nước không nhất nguyên, không đơn nguyên như thế này, để thương lượng được khế ước nội dung của tự do là việc rất khó. Nhưng khi anh chỉ có một tổ chức cầm quyền thôi thì anh có rất nhiều điều kiện thuận lợi trong việc định ra những giới hạn khác nhau của tự do trong toàn bộ tiến trình phát triển của khái niệm này.

Như vậy, trước hết chúng ta phải có một chính phủ, một hệ thống chính trị, có một xã hội dân sự tương đối ổn định và có một độ tự do phù hợp với năng lực quản lý của nhà cầm quyền. Tôi không phải là người xem tự do là một đại lượng lãng mạn. Trong quyển sách Cội nguồn cảm hứng, tôi nói rằng tự do là một thứ ăn được, bản chất của tự do là tạo ra những giới hạn để con người phát triển phù hợp với năng lực của nó và năng lực của nhà quản lý. Và khế ước tự do của mỗi một giai đoạn phát triển luôn luôn là khế ước thể hiện sự thoả thuận. Cho nên, khi phân tích khái niệm đồng thuận, tôi nói rằng đồng thuận là kết quả tự nhiên của thoả thuận. Đồng thuận không phải là tôi đồng ý với anh, tất cả mọi người đồng ý với anh mà chúng ta đồng ý với nhau. Đấy mới là đồng thuận. Nếu chúng ta xây dựng một phong trào chính trị để tìm kiếm sự đồng ý với Đảng thì sẽ rất khó và là ảo tưởng.

Nhưng nếu chúng ta tạo ra một cơ cấu xã hội để mọi người đồng thuận với nhau và mọi người có thể đồng thuận với sự hướng dẫn chính trị trong từng việc, trong từng nhiệm vụ, trong từng giai đoạn thì đấy mới chính là một cách thức tiếp cận hợp lý đến khái niệm này. Khi các anh đặt ra vấn đề kết hợp doanh nhân và trí thức với nhau thì tôi cho rằng cần phải nói về nền kinh tế tri thức, và đấy là một vấn đề cần cảnh báo. Nếu chúng ta nghiên cứu và viết ra được những điều ấy một cách công khai thì Việt Nam sẽ trở thành một quốc gia tiên tiến trong trào lưu nghiên cứu về nguy cơ này của thế giới. Tôi có thể khẳng định rằng, thế giới chưa vạch ra mâu thuẫn giữa năng lực quản lý của các chính phủ với sự phát triển có tính chất vô chính phủ của nền kinh tế tri thức.

Đây sẽ là một phát hiện của người Việt mà tôi thì không có đủ thời gian, không có đủ lực lượng, nên tôi muốn gợi ý các anh một vài khái niệm, với một bộ máy khổng lồ của Đảng thì các anh nên nghiên cứu. Tôi nghĩ rằng chúng ta sẽ đóng góp cho thế giới chứ không phải chỉ đóng góp cho Đảng. Đấy là một mâu thuẫn cơ bản của thế kỷ này. Thế kỷ XXI không phải là thế kỷ của đấu tranh giai cấp, không phải là thế kỷ của chiến tranh lạnh Đông – Tây, không phải là thế kỷ của sự va chạm của các nền văn minh như Huntington nói. Thế kỷ XXI này là thế kỷ của sự đấu tranh giữa các chính phủ với những mặt không chính đáng của các nền kinh tế hay là những yếu tố lộng hành của nền kinh tế tri thức. Vấn đề các anh đặt ra, tôi tạm mở đầu như vậy để các anh chất vấn tôi.

Sau những cuộc gặp gỡ và va chạm với rất nhiều vấn đề, nhất là từ năm 1997 tôi bắt đầu hình dung ra việc viết cuốn Cải cách và sự Phát triển. Tôi đến rất nhiều nước để nghiên cứu cuộc khủng hoảng kinh tế năm 1997, đặc biệt ở Châu Á. Tôi có dẫn anh Bùi Xuân Khu, bây giờ là Thứ trưởng Bộ công thương, lúc bấy giờ là Tổng giám đốc của Vinatex. Tôi nói rằng “tôi có một chuyến đi đến Hàn Quốc do lời mời của sứ quán Hàn Quốc, ông có đi với tôi không?”. Ông ấy đồng ý. Tôi hỏi: “Thế ông đã đi Hàn Quốc bao giờ chưa?”. Ông ấy bảo “Tôi đi ba lần rồi”. “Thế ông có gặp gỡ ai không?”. “Không, chỉ lang thang thôi”. Do chúng tôi được tổ chức một cách cẩn thận nên dịp đó chúng tôi gặp rất nhiều người, trong đó có Thứ trưởng thường trực Bộ ngoại giao, Bộ thương mại, Thứ trưởng thường trực của Bộ kinh tế, Chủ tịch Ngân hàng Xuất Nhập Khẩu, và Chủ tịch hãng thông tấn Yonhap, nơi cung cấp hầu hết các phát ngôn, quan điểm của chính phủ Hàn Quốc. Đến đó, tôi nghiên cứu tại sao nền kinh tế của họ khủng hoảng.

Tôi nhớ hồi đó, tôi có lên ti vi tham gia toạ đàm bàn tròn cho mục Xây dựng Đảng do anh Đậu Ngọc Đảm làm, chúng tôi thảo luận về cuộc khủng hoảng kinh tế. Trong cuộc toạ đàm ấy có rất nhiều anh em, trong đó có cả anh Đào Xuân Sâm. Anh Sâm nói rằng: “Các đồng chí ơi! Tại sao xung quanh người ta sốt lên cả rồi mà mình lại không sốt lên được?”. Vào thời điểm ấy rất nhiều nhà nghiên cứu của chúng ta rất thắc mắc rằng tại sao một đất nước như thế này mà không có khả năng sốt lên được, tức là không có khả năng khủng hoảng. Nhiều khi chúng ta tự hào rằng chúng ta không chịu ảnh hưởng của cuộc khủng hoảng mà không phát hiện ra rằng đáng lẽ chúng ta phải đau khổ khi thấy nền kinh tế của chúng ta vô cảm với sự phát triển của thế giới. Bằng những ấn tượng như vậy, tôi viết quyển Cải cách và sự Phát triển. Trong quyển sách này, tôi có nói đến các cuộc cải cách cần thiết và cơ bản, đó là cải cách kinh tế, chính trị, văn hoá và giáo dục.

Trong đó tôi xem cuộc cải cách giáo dục là cuộc cải cách tổng hợp thể hiện toàn bộ sự đổi mới về các quan điểm chính trị, kinh tế, văn hoá. Phải nói rằng chỉ riêng nghiên cứu cuộc cải cách giáo dục thôi, nếu có thời gian viết về nó thì nó trở thành một công trình lớn. Trong quyển sách này, ngoài việc liệt kê những cuộc cải cách cơ bản mà bất kỳ một thể chế nào cũng phải làm, chúng tôi còn nghiên cứu những điều kiện cơ bản của từng cuộc cải cách và nghiên cứu cả việc phải kết hợp một cách đồng bộ các cuộc cải cách như thế nào. Trong đó chúng tôi đưa ra một khái niệm là “độ thấm của các chính sách vĩ mô”. Chính việc chúng ta không làm rõ khái niệm độ thấm của các chính sách vĩ mô vào đời sống xã hội cho nên nhiều chính sách của chúng ta khi ban hành thiếu tính nhân dân.

Ví dụ, cấm hàng rong là thiếu tính nhân dân. Anh đưa ra cái anh muốn nhưng anh không hiểu cuộc sống đã muốn cái anh muốn chưa. Cho nên phải nói rằng, một loạt các chính sách của chúng ta trong giai đoạn gần đây là thiếu tính nhân dân, thiếu sự chiếu cố thoả đáng đến các trạng thái thực của đời sống. Tôi có đưa ra một số bài báo là cần phải có một quy trình bắt buộc đối với việc hoạch định chính sách. Ví dụ chính sách ảnh hưởng đến 5 người thì người ra chính sách có thể làm mà không cần hỏi ý kiến. Nhưng nếu ảnh hưởng đến 500 người tức là nó bắt đầu tác động đến xã hội một cách thật sự, và đến 5 triệu người thì buộc phải thẩm định ở mức cao nhất của đời sống chính trị. Nhưng hình như chúng ta không có những nguyên tắc như thế. Ví dụ chuyện xe ba bánh, xe tự chế, với tư cách là một người vẫn còn tiếp tục sống trong đời sống thông thường, tôi rùng mình về sự phiêu lưu chính trị như vậy.

Các anh nghiên cứu, học tập gương Bác Hồ vĩ đại để duy trì, dùng lịch sử để duy trì mối quan hệ giữa Đảng và nhân dân, nhưng những chính sách như vậy đi ngược lại hoàn toàn, gây những phản ứng ngược lại hoàn toàn với mong muốn như vậy. Phải nói rằng sự coi thường nhân dân, sự không đếm xỉa đến chất lượng nhân dân của luật pháp và chính sách đã bắt đầu trở thành một tai hoạ của đời sống chính trị. Rất đáng tiếc không ai nhận thức được chuyện này. Có nhiều nhà lãnh đạo cấp cao vẫn nói rằng chúng ta phải nuôi dân, chúng ta phải lo cho dân… Tôi đã nói với Đài truyền hình Việt Nam là tôi đề nghị các anh đưa ra một yêu cầu là không nói chữ “dân”. Nhân dân không phải là cấp dưới của Nhà nước. Bản chất của nền dân chủ là người dân làm chủ thể chế của mình chứ không phải thể chế cai quản người dân. Hay nói về quân đội của chúng ta chẳng hạn, tôi có nói với một số anh cựu chiến binh là quân đội nhân dân Việt Nam là thành phẩm của quá trình liên doanh giữa Đảng Cộng Sản Việt Nam và nhân dân. Nếu quân đội chỉ bảo vệ Đảng (rất nhiều đồng chí vô tình nói như thế mặc dù trong đầu có thể không nghĩ thế), thì tự nhiên khi xem, khi nghe, người ta sẽ hiểu là hoá ra các ông ấy làm như thế là vì các ông ấy.

Trong cuốn Văn hoá và Con người của tôi có phần văn hoá chính trị, đấy là tôi muốn nói rằng cần phải chấn chỉnh lại hệ thống ngôn ngữ, không được để nó diễn ra một cách ngẫu nhiên, nó tạo ra một quá trình tuyên truyền ngược lại với các nguyên lý căn bản nhất của đời sống chính trị mà chúng ta tôn thờ. Trong tất cả những cuốn sách này tôi có nói về chuyện ấy. Chuyện ấy có thể không phù hợp lắm với thẩm mỹ chính trị của nhiều đồng chí hiện nay nhưng tôi nói rằng những giá trị như vậy, những khẳng định như vậy không thể chối bỏ được. Sớm hay muộn gì thì các nhà lãnh đạo của chúng ta cũng phải tiếp cận với kỷ luật của đời sống, mà kỷ luật quan trọng nhất của đời sống là sự đến gần các chân lý của nó.

Đây là lần đầu tiên gặp các anh các chị, nên tôi dành thời gian mở đầu câu chuỵên bằng cách tự giới thiệu mình. Anh Quang có đề nghị tôi nói sâu về cải cách chính trị. Tôi thưa với các anh các chị là sách đã có rồi, nếu mọi người chưa có thì tôi xin biếu, hoặc là đã đọc rồi thì các anh hỏi, tôi trả lời. Tôi không thích sự độc thoại. Tôi sẵn sàng trả lời những chất vấn của các anh các chị, những cũng phải nói trước là tôi là người không tranh luận. Nếu các anh các chị bảo tôi sai thì tôi sẽ im, lý do rất đơn giản là tôi là người tôn trọng tính đa dạng của đời sống. Nguyên lý tư tưởng của tôi là tôn trọng sự đa dạng tự nhiên, bởi vì nó là bản chất của cuộc sống. Cũng như lúc đầu tôi nói là không thể ghép đa nguyên và đa đảng được. Chúng ta có thể ngăn chặn sự đa đảng nhưng chúng ta không tiêu diệt sự đa nguyên được bởi vì đa nguyên là bản chất của cuộc sống. Về mặt chính trị chúng ta không cho phép đa đảng, hay chúng ta chưa được thành lập đảng chính trị vào giai đoạn thế kỷ thứ XXIII chẳng hạn, đó là quyền của những người cầm quyền. Khi anh vẫn cầm quyền tức là anh vẫn có quyền.

Nhưng anh không thể nói rằng: vườn nhà các cậu chỉ trồng xà lách không thôi, trồng rau muống không thôi, không được trồng rau nào khác. Trong bài viết của tôi gửi giáo sư Phạm Ngọc Quang theo yêu cầu của giáo sư, tôi đã nói rõ điều ấy. Tôi dừng lại ở đây. Rất muốn các anh các chị có gì thắc mắc cần phải hỏi thêm tôi, tôi sẽ trả lời. Sức mạnh của tôi là trả lời nhanh câu hỏi của các anh các chị. Chỗ nào tôi không biết thì tôi sẽ nói là tôi không biết. Tôi không phải là một nhà hàn lâm chuyên nghiệp, tôi cũng không định trở thành một nhà hàn lâm chuyên nghiệp, nhưng tôi muốn trở thành một con người biết mọi thứ cần thiết cho cuộc sống. Rất có thể quan điểm của tôi không làm vừa lòng một số anh chị ngồi đây, hoặc là làm bất tiện chính trị cho một số anh chị ngồi đây.

Với tư cách là vệ sỹ lý luận của Đảng, nghe thấy tôi nói ngang ngang như thế mà không chất vấn thì bất tiện cho các anh các chị. Cũng có thể có một số anh chị đồng ý với tôi mà không nói ra được. Hoặc cũng có anh cho rằng anh này không được, phải đấu tranh với nó. Cho nên, tôi phải nói trước là tôi không tranh luận, vì tôi là người tôn trọng tính đa dạng của đời sống tinh thần. Trong bài viết gửi giáo sư Phạm Ngọc Quang, đoạn hay nhất là đoạn tôi nói về trí thức. Tôi xin đọc lại để các anh các chị hiểu rõ quan điểm của tôi và để dễ chất vấn tôi hơn:

“… Hiện nay, bằng rất nhiều hoạt động, Đảng luôn thể hiện sự quan tâm đến đội ngũ trí thức, muốn xây dựng đội ngũ trí thức, đó là dấu hiệu tốt. Tuy nhiên, phương pháp hay động cơ của việc này cần phải được xem xét và cân nhắc một cách rất cẩn thận. Vấn đề đặt ra là Đảng muốn gì ở trí thức. Nếu Đảng muốn có một đội ngũ trí trức của mình, phục vụ cho mình thì chỉ cần xây dựng đội ngũ trí thức theo cách thức hiện nay là đủ, còn nếu Đảng muốn có một đội ngũ trí thức để lý giải những hiện tượng chính trị, xã hội để có thể hoạch định những chính sách tốt thì cần phải có một đội ngũ trí thức theo cách khác. Bộ chính trị vừa qua có ra quyết định xây dựng một nghị quyết về vấn đề xây dựng đội ngũ trí thức.

Trong quá khứ, hầu hết các Đảng Cộng Sản trên thế giới, đều đã từng làm việc này. Họ xây dựng nền văn hoá để kiểm soát xã hội về mặt thái độ chính trị, xây dựng đội ngũ công nhân để làm chỗ dựa, làm lực lượng chính trị, xây dựng đội ngũ trí thức làm trí khôn chính trị, tức là những người cầm quyền luôn muốn biến xã hội trở thành lực lượng của mình, công cụ của mình mà quên mất rằng làm như vậy sẽ khiến cho xã hội không còn tự do nữa. Để xây dựng đội ngũ trí thức thì vấn đề đầu tiên đặt ra cho những người thực hiện là phải xây dựng tiêu chuẩn để nhận diện trí thức, nhưng đặt ra vấn đề xây dựng tiêu chuẩn để nhận diện trí thức là rất chủ quan, bởi vì, trong một xã hội cơ hội thì trí thức là kẻ nhạy cảm nhất và đủ năng lực để biến hình, biến màu trở thành kẻ cơ hội sớm nhất và giỏi nhất.

Những người cầm quyền nếu không đủ tinh khôn, không đủ kinh nghiệm thì sẽ rất dễ mắc phải sai lầm là nhận dạng trí thức dưới hình thức của những kẻ cơ hội. Vậy thì nhận dạng để làm gì? Có những lúc chúng ta nói rằng trí thức đã bắt đầu trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp thông qua lý thuyết về nền kinh tế tri thức là lập tức chúng ta có những sự biến hình rất vĩ đại xảy ra trên quy mô xã hội, đó là sự xuất hiện của hàng chục nghìn tiến sỹ giáo sư kém chất lượng. Như thế tức là trí thức là những kẻ biến hình. Nhà cầm quyền càng xây dựng hệ tiêu chuẩn và càng công bố, càng tuyên truyền về nó thì xã hội càng bị lôi kéo theo những tiêu chuẩn phiến diện, vì nó chỉ được xác nhận bởi những người có quyền lực. Nếu làm như vậy thì xã hội sẽ không những có thêm trí thức mà những trí thức sẵn có cũng trở nên biến dạng. Đấy là một nguy cơ.

Vậy chúng ta phải làm gì để nhận dạng những tri thức đích thực? Tôi cho rằng vấn đề này thực ra không khó. Trí thức chân chính luôn luôn đối lập một cách tự nhiên đối với nhà cầm quyền, cho nên, thay vì xây dựng các tiêu chuẩn nhận diện thì chúng ta chỉ cần nhận diện trí thức bằng thuộc tính tự nhiên cơ bản của lực lượng này, đó là “tính đối lập”. Những ai không có năng lực đối lập thì dường như rất khó để trở thành trí thức. Những ai không có phản ứng về sự vô lý, về sự thiếu nhân đạo, về sự thiêú hiểu biết thì kẻ đó dứt khoát không phải là trí thức. Trí thức là người có năng lực phản xạ một cách tự nhiên trước những sự vô lý của xã hội mà đặc trưng là nhà cầm quyền.

Cho nên, tiêu chuẩn để phát hiện một cách chính xác và nhanh nhất người trí thức chính là tính đối lập và các phản ứng của họ đối với nhà cầm quyền. Và tiêu chuẩn để phân biệt sự khác nhau giữa các cá thể trí thức, giữa các nhóm trí thức là mức độ đối lập của nó đối với nhà cầm quyền. Trạng thái đối lập cực đoan là trạng thái đối kháng. Trạng thái đối lập khôn ngoan, phải chăng và tích cực là trạng thái không đối kháng. Ở mọi thời đại, tất cả những trí thức vĩ đại đều là những người đối lập tích cực. Nghiên cứu tính đối lập của trí thức, tôi thấy rằng có 4 điểm cơ bản: Thứ nhất, trí thức đối lập với nhau để hình thành một trong những sinh hoạt phổ biến tạo ra sự sáng tạo và lựa chọn, đó là tranh luận. Thứ hai, trí thức đối lập với nhà cầm quyền để tạo ra một sinh hoạt rất phổ biến, đó là sinh hoạt phản biện. Thứ ba, tri thức đối lập với những yếu tố văn hoá xâm nhập từ bên ngoài để tạo ra năng lực chọn lọc của xã hội. Và cuối cùng, trí thức phải đối lập với quá khứ để tạo ra động lực của sự phát triển và năng lực phỏng đoán tương lai…”

Liên quan đến vấn đề trí thức, anh Hiên có đến làm việc với tôi để góp ý cho nghị quyết về trí thức. Tôi đã thảo luận với anh Hiên về vấn đề này một cách khá gay gắt. Tôi nói rằng không có tiêu chuẩn nhận diện, nếu có đặt ra tiêu chuẩn nhận diện thì lực lượng đi nhận diện cũng rất khó thực hiện. Rất nhiều nỗi oan ức ngay cả trong những trí thức quan trọng của Đảng, ngay trong tâm lý các anh cũng có điều ấy. Tôi cho rằng trí thức là những người có trách nhiệm, người có trách nhiệm bao giờ cũng đối lập với mọi sự sai trái của cuộc sống, mà sự sai trái dễ nhận thấy nhất là sự sai trái của nhà cầm quyền, cho nên nhà chính trị phải rèn luyện để đủ năng lực đối thoại với kẻ đối lập với mình. Trong một xã hội mà nhà chính trị không đủ năng lực để đối thoại với người đối lập với mình về mặt hiểu biết thì rất khó để xã hội ấy trở thành một xã hội phát triển. Đấy là những luận điểm cơ bản của tôi nằm trong quyển sách này và nằm trong bài viết mà tôi gửi cho giáo sư Phạm Ngọc Quang.

Ông Phạm Ngọc Quang: Thay mặt cho anh em ở đây, cảm ơn anh Bạt đã có một số ý kiến tâm huyết và trao đổi với anh em. Thực ra tôi được quen anh Bạt cách đây có một tuần thôi, nhân dịp tôi mời anh Bạt đến để trao đổi với chúng ta, nhưng anh Bạt đề nghị tôi ra ngoài này gặp anh để trao đổi. Tôi biết anh Bạt trước đó là qua sách, cuốn Cải cách và phát triển, xuất bản quý 4 năm 2005 thì tháng 12 tôi mua quyển sách này. Sau đó quyển Văn hoá tôi mua năm 2006 và quen anh Bạt qua môt số bài viết trên mạng internet. Trong quá trình làm ở Hội đồng Lý luận Trung ương, tôi được giao chuẩn bị một công trình lớn của Hội đồng mà đã xuất bản dày trên 500 trang, đầu đề cuốn sách ấy là “Đổi mới và phát triển Việt Nam, một số lý luận thực tiễn”. Khi hình thành bản thảo ấy, tôi đã đọc cuốn sách này của anh và nói thật với anh là tôi đã đưa một số vấn đề của anh vào trong tác phẩm ấy để phê phán. Sau đó, khi đưa ra một hội đồng để xem xét thì thấy những ý đó cần phải được nghiên cứu tiếp.

Do vậy tôi đã rút những ý đó ra khỏi cuốn sách đó. Cuốn sách ấy được xuất bản từ 2006 mà không có đoạn phê phán về một số ý của anh. Phải nói thực là tôi cũng không hẳn là hoàn toàn chia sẻ với anh tất cả các ý mà anh viết. Anh nói là bản thân không tranh luận và tôn trọng tính đa dạng. Theo tôi việc tôn trọng tính đa dạng và không tranh luận, hai việc đó không mâu thuẫn với nhau. Nếu tranh luận để đi tới áp đặt chân lý là sai lầm. Nếu tranh luận để hiểu rõ nhau, để hiểu quan điểm này có cơ sở gì là cần thiết. Bên cạnh đó tôi nghĩ rằng đề nghị anh trong buổi hôm nay phá vỡ cái lệ ấy, cần trao đổi một số ý mà anh em đặt ra để hiểu rõ thêm về quan điểm của anh chứ không phải tranh luận để áp đăt chân lý.

Ông Nguyễn Trần Bạt: Tôi thấy cần phải nói rõ hơn là tôi không viết quyển sách này cho các giáo sư của học viện Chính trị Hành chính quốc gia Hồ Chí Minh. Bởi vì tôi chờ đợi ở các anh những thứ như thế này chứ không phải là tôi viết cho các anh. Phải nói là tôi viết những cuốn sách này là để giữ lại khán giả trong rạp trong khi chờ đợi các tiết mục chính từ các anh. Những quyển sách của tôi giống như một rổ khoai luộc để chờ cơm chín. Tranh luận với các anh tức là tranh luận với một đối tượng chuyên nghiệp, tôi không phải là một nhà hàn lâm chuyên nghiệp và do đó tôi không tự xếp mình ngang các anh để tranh luận. Cho nên các anh chất vấn và tôi trả lời, tôi làm rõ quan điểm của tôi để các anh thấy. Còn để kết luận là tôi sai ở chỗ này, các anh đúng ở chỗ kia thì tôi sẽ không theo đuổi câu chuyện như vậy.

Ông Phạm Ngọc Quang: Tôi đã đọc một số tác phẩm của anh, có những điểm mà tôi có một số hiểu biết nhất định, cũng có những điểm mà theo tôi cần phải hiểu rõ hơn. Tôi tạm thời nêu một vài ý sơ bộ thế này:

- Xung quanh cuốn Cải cách và sự Phát triển, một điểm lớn trở thành tuyên ngôn của anh là “Lý luận Phi Cách mạng”, nghĩa là anh không tán thành việc tiếp tục xuất hiện các cuộc cách mạng, và từ đó anh nêu quan điểm của anh Cách mạng là gì. Quan điểm của anh về Cách mạng là đúng. Đấy là việc thay đổi trật tự xã hội cũ để tạo ra sự nối tiếp ngẫu hứng. Theo tôi quan điểm ấy không có gì phải tranh luận. Nhưng từ đó anh cho rằng cách mạng như vậy phải trả giá quá đắt, và hậu thế phải trả giá không biết bao giờ mới xong. Và từ đó, theo anh cách mạng ở thời kỳ trước kia thì được, bây gìơ càng phát triển bao nhiêu thì cách mạng ấy càng ít giá trị bấy nhiêu. Do vậy cần phải thay đổi cách mạng bằng cải cách. Tôi muốn đề nghị anh làm rõ ý này.

- Thứ hai, anh cho rằng tự do với chính trị là giải phóng con người ra khỏi chính trị. Tôi chưa rõ là như thế nào. Có phải tự do với chính trị là giải thoát con người ra khỏi chính trị hay không? Trong xã hội luôn có chính trị. Vậy con người có bao giờ hoàn toàn thoát khỏi chính trị hay không, và trên thực tế có điều đó không?

- Ý thứ ba là anh nói cần phải có một hệ tiêu chuẩn về cải cách, trong đó tiêu chuẩn cơ bản về cải cách kinh tế, chính trị, văn hoá xã hội là cái gì, và tinh thần chung là gì? Và theo anh hệ tiêu chuẩn mang tính toàn cầu về chính trị bây giờ là gì? Nêú người ta nói rằng toàn cầu hoá hiện nay là toàn cầu hoá dưới sự chi phối của tư bản, thậm chí một số người cho rằng toàn cầu hoá hiện nay là toàn cầu hoá tư bản chính trị. Vậy giữa quan điểm đó với quan điểm của anh là hội nhập chính trị toàn cầu với tiêu chí toàn cầu ấy có gì giống hay khác nhau?

- Ý thứ tư là vấn đề giữ gìn bản sắc văn hoá dân tộc. Tôi đọc một số tài liệu thấy người ta nói rằng ngay một số quan chức của Pháp cũng lý giải rằng thất bại của họ ở Việt Nam là do không hiểu văn hoá Việt Nam. Một số quan chức Mỹ cũng nói như vậy. Vậy bây giờ anh lại đặt ra vấn đề là không nên giữ bản sắc văn hoá. Anh cho ý kiến thêm về vấn đề này.

- Ý cuối cùng là anh nói rằng cần phải phi chính trị hoá nhà trường. Trong xã hội hiện nay, liệu có thể phi chính trị hoá nhà trường ở mức nào thì có thể chấp nhận được? Ở mức nào thì không thể có được cái đó? Ta đặt ra cái đó liệu có ảo tưởng hay không, có mang tính thực tế hay không?

Ông Nguyễn Trần Bạt: Đúng là nguyên lý căn bản của tôi trong quyển sách này là nguyên lý phi cách mạng. Tại sao lại như vậy? Chúng ta cứ nói cách mạng ở trên giấy, nói cách mạng ở trên sách, chúng ta làm thơ về cách mạng, nhưng chúng ta không biết rằng mọi cuộc cách mạng đều để lại những di chứng khổng lồ, kể cả cuộc cách mạng không có bạo lực. Tôi có nói trong quyển sách này là cái di chứng của cách mạng không phải là chết chóc mà là sự sợ hãi. Và sự sợ hãi các di chứng của cách mạng không chỉ có trong người dân mà có ngay trong cả những người lãnh đạo, những người cầm quyền. Tôi có tranh luận với đại sứ Ukraine. Tôi bảo tôi sẵn lòng. Các ông ấy tự ca ngợi các ông ấy đã thành công với cách mạng Cam, Cách mạng Nhung, nhưng bây giờ các anh chị thấy rằng thực tế cách mạng ở Ukraine không hề Cam, không hề Nhung, mà người ta vẫn tiếp tục khuếch trương tất cả những thắng thua của từng giai đoạn và nó kéo dài tình trạng cả dân tộc cuốn theo những thứ không gắn với sự phát triển tự nhiên của cuộc sống.

Ở Việt Nam chẳng hạn, các anh thấy rằng cuộc tranh luận giữa nhà cầm quyền Việt Nam với ông linh mục trong sự cố liên quan đến nhà thờ công giáo gần đây là tranh luận về quyền sở hữu đất đai. Sự thay đổi quyền sở hữu đất đai là kết quả của cuộc Cách mạng. Người Việt Nam chúng ta còn phải tham gia vào giải quyết những hậu quả cách mạng ấy trong 50-70 năm nữa chứ không phải bây giờ. Cách mạng buộc phải thay đổi một cách quyết liệt, ngay lập tức, nhưng bây giờ chúng ta làm chủ xã hội thì chúng ta phải có ý thức về sự hợp lý hoá hằng ngày của toàn bộ các tiến trình phát triển. Cho nên tôi nói rằng cần phải thay thế cách mạng bằng cải cách chứ tôi không phủ nhận cái việc cần phải làm biến mất những điều bất hợp lý và thay thế nó bằng những điều hợp lý. Tức là ở đây tôi muốn nói là quy trình tạo ra sự thay đổi, sự phát triển như thế nào thì phù hợp. Nguồn năng lượng mà nhân loại có không đủ để tiến hành các cuộc cách mạng.

Người ta đưa ra những dự báo là vào những năm 40 của thế kỷ này, các năng lượng cacbon sẽ hết, và người ta buộc phải nghiên cứu các dạng năng lượng khác. Trên thế giới người ta đã nghiên cứu sử dụng năng lượng nhiệt trong lòng trái đất, rồi nghiên cứu năng lượng sóng, năng lượng gió… Nhưng tất cả những nghiên cứu ấy chỉ ra rằng nhân loại vẫn chưa đủ tiền để đầu tư và bây giờ người ta vẫn tiếp tục dùng nguồn năng lượng sẵn có, vẫn tiếp tục thay thế nó bằng năng lượng hạt nhân, và cái đấy ẩn chứa một nguy cơ khổng lồ. Các cuộc cách mạng luôn kéo theo sự sợ hãi, sự bất ổn định tinh thần, làm con người dừng lại không sáng tạo. Nếu như chúng ta tạo ra một trạng thái yên ổn thì mọi người đều có thể là nhà tư tưởng của riêng mình, mọi người đều có thể trở thành nhà khoa học của riêng mình.

Do đó, tỷ lệ con người có năng lực sáng tạo sẽ lớn hơn, phổ biến hơn và điều đó làm cho nhân loại trở nên tiết kiệm hơn. Cho nên, luận điểm của tôi là luận điểm nhân loại không còn đủ sức chịu đựng các cuộc cách mạng. Nói cho cùng, các cuộc cách mạng diễn ra trong thực tế đời sống của lịch sử nhân loại cũng không nhiều lắm, mà hậu quả của nó đã ghê gớm như vậy. Sự sụp đổ của Liên bang Xô viết là kết quả của cách mạng. Nhân cái đà đấy, người ta đã tạo ra một quốc gia là kết quả của sự cưỡng bức rất nhiều thứ. Và nói rằng cách mạng là một cơ hội lớn cho rất nhiều kẻ cơ hội. Có thể ở chúng ta không có, nhưng trên thế giới những kẻ cơ hội như vậy rất nhiều. Những kẻ cơ hội nhân dịp cách mạng bằng một số trò láu cá chính trị mà trở thành kẻ cầm quyền thì tại họa của nhân loại là không thể tưởng tượng được. Cho nên, các nhà chính trị mọi thời đại, ở mọi quốc gia cần phải tỉnh táo tạo ra một lộ trình hoàn toàn chủ động để xây dựng sự hợp lý của đời sống. Đấy là tư tưởng cơ bản của tôi.

Trí thức sáng tạo ra lý luận cách mạng. Lao động chân tay đem xương máu thực hiện cách mạng. Bọn cơ hội hưởng thành quả cách mạng.

Về ý thứ hai mà anh nói là tự do chính trị. Tự do về chính trị là giải phóng con người ra khỏi chính trị. Tôi có thể hoàn toàn làm rõ quan điểm này. Giải phóng con người ra khỏi chính trị là giải phóng con người ra khỏi những động cơ chính trị cụ thể, những áp đặt chính trị cụ thể. Chính trị là một mặt của đời sống, không ai ra khỏi chính trị hoàn toàn được, nhưng cái chính trị mà con người có một cách tự nhiên với cái chính trị ép buộc phải có là hai cái khác nhau. Khi con người bị ép buộc về chính trị thì con người mất cảm hứng sống và mất cảm hứng phát triển. Trong tác phẩm “Bàn về lý luận không có con người” mà ông Trần Đức Thảo viết, ông ta có nói đến khía cạnh này. Bằng những lập luận như vậy, tôi muốn nói rằng cần phải trả cho con người cuộc sống, mà nói đến cuộc sống là phải yên ổn, nó phải bình dị, phải tự nhiên. Khuyến khích nó thì được nhưng ép nó thì không được.

Đôi lúc chúng ta cố ép, chúng ta ép đến mức ngay cả những người đứng đầu một hệ thống chính trị cũng trở nên mất tự do. Tôi nhìn hình ảnh các nhà lãnh đạo cầm tờ giấy khi nói chuyện với các nguyên thủ nước ngoài là tôi thấy đau khổ. Tại sao lại có một không khí, một tiêu chuẩn để ngay cả các nhà lãnh đạo ở cương vị cao nhất cũng không cảm thấy mình tự do? Tôi là một kẻ vô danh tiểu tốt, tôi trốn vào một ngõ hẻm như thế này, tôi tự do hay không tự do, tôi chịu sức ép hay không, không ai biết, nhưng với những người giữ địa vị quan trọng và luôn xuất hiện trước mặt thiên hạ thì khác. Bây giờ các anh thấy rằng đi ra ngoài đối thoại mà không có tự do thì không được người ta tôn trọng. Năm 1990 tôi có một cuộc nói chuyện ở Washington DC với khoảng 700 doanh nghiệp. Người lái ô tô đưa tôi đến hội trường là giáo sư Leonardo Unger, nguyên thứ trưởng Bộ ngoại giao Hoa Kỳ mà tôi quen ở Việt Nam. Tôi nói với giáo sư là đưa tôi đến chỗ bức tường kỷ niệm người Mỹ chết trận ở Việt Nam và lái về chỗ hội trường chậm 1 phút, ông ấy không hiểu ý tôi, nhưng tôi nhờ nên ông ấy làm đúng như vậy.

Đến chỗ bức tường ấy tôi mua một bó hoa đặt vào đấy, khi tôi đến hội trường muộn 1 phút thì tất nhiên người ta đặt câu hỏi: tại sao ông đến muộn. Tôi giải thích là tôi đến để đặt bó hoa lên bức tường kỷ niệm. Có một anh giám đốc Việt Kiều 70 tuổi hỏi tôi ngay: tại sao anh làm như thế? Tôi trả lời, loài người chúng mình được cho là động vật thông minh mà đã là thông minh thì nó không mang khái niệm hộ chiếu lên thiên đường. Nếu không có các động thái như vậy thì tôi không đủ tự tin để nói chuyện với các vị ở đây. Các anh, các chị mà thấy các nhà ngoại giao của chúng ta đi ra nước ngoài thì đau khổ lắm, không một ai tự nhiên, không một ai tự do. Và phải nói thật là họ ít sợ địch hơn là sợ đồng nghiệp ở nhà. Những hiện tượng như vậy bóp chết cảm hứng sống, cảm hứng sáng tạo của con người.

Về ý thứ ba, tôi hoàn toàn không đồng ý với anh Quang rằng toàn cầu hóa là toàn cầu hóa tư bản chủ nghĩa, đấy là một quan điểm sai trái và lạc hậu về mặt chính trị hay lạc hậu về mặt khoa học. Toàn cầu hóa không có ai lãnh đạo, những kẻ nhiều tiền có khuynh hướng thắng thế trong quá trình toàn cầu hóa, nhưng khi nó thất bại thì nó trả giá rất đau. Người Mỹ đang trả giá cho việc toàn cầu hóa một cách thái quá đến mức mất khả năng kiểm soát, bởi vì toàn cầu hóa có mặt trái của nó. Toàn cầu hóa là một quá trình tự nhiên và những kẻ chiếm ưu thế là những kẻ nhiều tiền. Tuy nhiên không phải cứ có tiền là có ưu thế. Trong thời đại hiện nay, trí tuệ bắt đầu trở thành quyền lực, trở thành sức mạnh, mà những kẻ có tiền chưa chắc là những kẻ có trí tuệ. Vì thế, với một nước nghèo như chúng ta thì giới trí thức của chúng ta buộc phải có trí tuệ, buộc phải khôn ngoan. Khi thị trường chứng khoán Việt Nam bùng nổ, tôi có ra lệnh trong công ty của tôi là ai mà dính đến chứng khoán là tôi buộc thôi việc. Và tôi cũng đã nói khi trả lời phỏng vấn của báo chí là thị trường chứng khoán này sẽ phá vỡ toàn bộ thành tựu 20 năm xóa đói giảm nghèo của đất nước chúng ta.

Có thể còn nhiều người chưa đồng ý với kết luận của tôi, nhưng tôi chắc chắn rằng giờ này Quốc hội Mỹ đã đồng ý với kết luận của tôi khi xem xét vấn đề khủng hoảng tài chính. Tất cả các quỹ này, quỹ kia mà người Việt Nam chào đón là những kẻ môi giới sự thất thoát quyền lực không chỉ về kinh tế mà còn là sự thất thoát quyền lực chính trị. Chúng ta đón chào những kẻ địch tương lai mà chúng ta không biết. Chúng ta không biết bởi chúng ta không đủ trí khôn. Nếu chúng ta không đủ trí tuệ để tạo ra sự khôn ngoan của dân tộc thì chúng ta vẫn là nước bé. Chúng ta ở bên cạnh Trung Quốc khổng lồ, đấy là một bất lợi lớn cho chúng ta. Tôi gọi nền sản xuất của nước CHND Trung Hoa là một chiến dịch phá hoại vĩ đại đối với toàn bộ năng lượng sống và phát triển của thế giới.

Điều này tôi không chỉ nói với các anh, tôi đã từng nói với anh Trần Nguyên là con trai của Phó chủ tịch Đảng cộng sản Trung Quốc Trần Vân tại Bắc Kinh, trong khi chúng tôi ăn cơm với nhau tại Bắc Kinh. Với việc biến tất cả các nguyên liệu được sản xuất một cách nghiêm túc như thế này trở thành các phế phẩm, trở thành những bộ quần áo chỉ mặc vài ngày là vứt thì tôi không hiểu người Trung Quốc sẽ đi đến đâu. Tôi nói với bà đại sứ Mỹ Barshefsky trước đây là đại diện thương mại của chính phủ Hoa Kỳ rằng, với tình trạng sản xuất như thế và cung ứng hàng hóa như thế, nước CHND Trung Hoa đã làm cho nền văn hóa tiêu dùng của thế giới bị biến dạng và bị hạ lưu hóa như thế nào. Tôi cảnh báo điều này từ năm năm trước chứ không phải bây giờ.

Và các dân tộc phải đủ tự do để con người của nó trở nên thông minh để nhặt nhạnh các cơ hội và né tránh các rủi ro. Khi tôi đến trường Harvard, tôi có 40 phút nói chuyện tại một lớp luật, ở trường đó có một luật lệ rất lạ là đã vào lớp rồi thì không thể ra ngoài. Tôi có nói đến câu chuyện là làm thế nào để thế giới chống lại được sự rủi ro do sự luôn luôn mới: người mới, hàng mới, cách thức mới của nền kinh tế thế giới xâm nhập vào các vùng khác nhau, nhất là các vùng chậm phát triển. Và đấy chính là bản chất của các gọi là nền kinh tế trí thức. Nền kinh tế trí thức là nền kinh tế mà trí thức trở thành lực lượng giúp xã hội phân loại giữa cơ hội và rủi ro. Nếu chúng ta cứ tiếp tục đào sâu cái rãnh mà chúng ta vẫn quen nghĩ thì nó giống như việc chúng ta đi giữa một cái hào kín, chúng ta không có cách gì để có thể nhìn ra hai bên được để mà hỗ trợ xã hội trong việc phân loại và tránh né rủi ro. Cho nên, con người chỉ có thể phát triển bằng tự do, những nước càng chậm phát triển bao nhiêu thì càng cần tự do bấy nhiêu, bởi vì anh phải bù lại cái phần thiếu hụt năng lực vốn có mà lịch sử đã tạo ra cho mỗi một công dân trong các quốc gia chậm phát triển.

Đấy chính là phi chính trị hóa, phi chính trị hóa chứ không vô chính trị hóa. Tôi có thể yêu đảng cộng sản, có thể không, chẳng sao cả. Tôi luôn luôn nghĩ rằng sự đa dạng về các đặc trưng chính trị là một thực tế của đời sống chính trị toàn cầu. Nếu gò ép nhân dân để giữ cho được cái bản sắc nào đấy thì có nghĩa là tự mình phá hoại mình. Năm 1985, tôi cùng nhà tôi đi dự cuộc họp báo về việc đổi tiền, người ta nói rằng đáng ra lúc đầu định đổi 1-1 nhưng in không kịp cho nên đổi 1-10. Nghe xong tôi toát mồ hôi, tôi bảo, tại sao đối với tài sản của con người mà người ta vô trách nhiệm đến thế. Năm 1986 chúng ta đổi mới, người Việt Nam bỗng dưng nở ra, có phải đấy chính là một bằng chứng rằng, tự do đem lại cho con người sự bùng nổ sức sống? Ở giai đoạn đầu những năm 80, có lúc tôi đã trông thấy một vài bà phu nhân ra ngoài chợ giúi mấy tút thuốc tiêu chuẩn cho mấy con phe ở phố Phủ Doãn hay ở đâu đó. Các anh các chị khi nhớ lại những hình ảnh như vậy thì thấy rằng thật là tội nghiệp cho chúng ta khi chúng ta không tự do.

Chúng ta không hề vô chính trị khi có tự do về chính trị. Lịch sử yêu nước là lịch sử có thật, chúng ta không tin vào lịch sử yêu nước cho nên chúng ta buộc phải có những biện pháp phụ trợ để duy trì nó, xem nó là một thuộc tính để có thể luôn luôn yên tâm về sự tồn tại của chủ nghĩa yêu nước trong người Việt. Nhưng tôi không nghĩ thế, chủ nghĩa yêu nước của người Việt là một thuộc tính tự nhiên của người Việt, làm mất nó đi khó hơn nhiều so với việc giữ nó. Tôi thấy chúng ta có những cố gắng trái tự nhiên một cách kỳ lạ. Tôi có một người bạn, chị ấy đã mất rồi, chồng chị ấy là sếp của tôi, chị ấy là em gái anh Phạm Sỹ Liêm, phó chủ tịch thành phố Hà Nội. Chị ấy kể chuyện khi sang Moscow có ông đại sứ người Nghệ An quen biết nhìn thấy chị ấy trong ga tàu điện ngầm và cứ gọi ầm lên: “ Này Hào ơi! Dừng lại anh bảo” làm chị ấy ngượng. Tôi hỏi các anh chúng ta duy trì cái bản sắc ấy để làm gì? Nói to giữa chợ là một bản sắc vì thực ra bản sắc chính là thói quen. Chúng ta phải thay đổi thói quen phù hợp để tiếp cận cái mới. Vì bản chất của toàn cầu hóa là chở đến các ngõ ngách khác nhau của đời sống những vật phẩm mà thiên hạ có. Tôi là người đưa hãng Coca cola vào Việt Nam .

Hôm làm lễ ra mắt, trước cửa nhà hát lớn họ bơm một chai Coca cola bằng nilon đen ngòm cao đến 4-5 thước đặt ở đấy. Tổng bí thư Đỗ Mười đi qua đấy trông thấy đã gọi điện phê bình. Sau đấy giám đốc Coca cola Việt Nam gọi điện hỏi tôi: ông ấy mắng thế đúng hay sai? Tôi bảo: mắng là đúng rồi. Cái nhà hát lớn của người ta trang nghiêm đến như vậy mà các anh ở đâu đến bơm một chai to tướng đặt ở đấy. Bản thân các anh cũng không có cái lịch sự thật sự của người phương Tây. Người phương Tây đứng trước nhà hát lớn thì một mẩu thuốc cũng không dám vứt ra. Người phương Tây có giáo dục và văn minh thì không làm những việc kiểu như thế trong nhà hát lớn. Vậy mà bây giờ chúng ta làm tất. Tôi lấy ví dụ như việc biến cái tầng hầm nhà hát lớn trở thành quán ăn chẳng hạn. Nhà hát lớn là nơi người Việt thể hiện trình độ văn minh của mình thì chúng ta lại biến nó thành quán ăn. Vậy tôi hỏi các anh là chúng ta giữ gìn cái bản sắc gì? Cái gì đáng nhớ trong cuộc đời này thì người ta không bao giờ quên được.

Có lẽ tôi không bao giờ quên được những năm tháng chiến tranh. Làm sao mà tôi có thể quên được. Cái điều mà tôi nói nhiều nhất, nói một cách say sưa nhất trong bữa cơm với thị trưởng thành phố Sanfrancisco ở Hoa Kỳ là tôi nói về đường Hồ Chí Minh mà tôi tham gia xây dựng. Ông thị trưởng bảo: “ tôi rất muốn ông nói lại câu chuyện này ở câu lạc bộ Commonwelth, một câu lạc bộ cổ xưa nhất trong lịch sử Hoa Kỳ”. Tôi đồng ý. Khi tôi đến nói câu chuyện ở câu lạc bộ Commonwelth, ông chủ tịch ở câu lạc bộ ấy bảo: “ chỗ mà ông đang đứng là chỗ đứng của các danh nhân, của các nhà chính trị quan trọng nhất thế giới, của các thượng nghị sĩ quan trọng nhất của nền chính trị Hoa Kỳ, cho nên ông phải ý thức được cái vinh dự ấy, ông phải nói với chúng tôi điều A, B, C …”.

Tôi cười và trả lời rằng: “ thưa ông chủ tịch, tôi là người nếu xét về phương diện kiến thức lịch sử thì bằng một công dân được đào tạo trung bình ở Hoa Kỳ, vì thế tôi biết cái vinh dự mà tôi được hưởng. Và tôi cũng biết thêm được rằng người Mỹ các ông khi ra câu hỏi thì đã có sẵn câu trả lời, hôm nay tôi sẽ nói những vấn đề mà người Mỹ chưa có kinh nghiệm để đặt câu hỏi”. Khi nói về người Mỹ mất tích, tôi bảo với họ là: “ các ông biết rằng nền văn hóa của chúng tôi là nền văn hóa của người chết, tất cả các dấu hiệu văn hóa quan trọng nhất là liên quan đến người chết và các nhà chính trị của chúng tôi có thể không sợ các ông nhưng họ không thể không sợ cha ông họ được. Họ không dám vi phạm các giới hạn văn hóa để dùng xác chết của lính Mỹ mặc cả chính trị với các ông. Chúng tôi là một dân tộc không chuyên nghiệp, chúng tôi đánh các ông cũng không chuyên nghiệp, cho nên trong chiến tranh chúng tôi không thống kê. Ngay cả người của chúng tôi chúng tôi cũng không thống kê được.

Vì thế khi phải đối mặt với các vấn đề có tính chuyên nghiệp ở thời kỳ hậu chiến, chính phủ chúng tôi lúng túng. Và nếu các ông biết rõ rằng họ lúng túng chứ họ không thiếu thiện chí thì các ông tiếp cận vấn đề người Mỹ mất tích ở Việt Nam thuận lợi hơn nhiều”. Tôi phải nói thật với các anh chị là nếu không tự do thì tôi không thể nói được như thế. Lúc bấy giờ lương của tôi là 650 đồng, tạm gọi là lương cấp vụ, nếu nói năng không cẩn thận thì có thể mất lương. Đôi lúc chúng ta cũng phải liều, và nếu như chúng ta cứ nhớ đến bản sắc thì không nói được. Từ lâu lắm rồi tôi là người xem việc giữ gìn bản sắc là một khẩu hiệu không lành mạnh, và có những động cơ không lành mạnh. Người ta chỉ nói thế thôi chứ cũng không ai chỉ ra nội dung cơ bản của bản sắc là gì và mỗi người chỉ ra bẳn sắc một kiểu. Như vậy vô tình việc giữ gìn bản sắc trở thành việc giữ gìn cái đòi hỏi của một người cụ thể, mà như vậy thì nó không còn là bản sắc nữa, bởi vì bản sắc là cái nằm trong máu mỗi người. Người ta nói hòa nhập chứ không hòa tan, nhưng tan thế nào được. Không có cách gì để hòa tan người Việt được, muốn cũng không được.

Cứ xem các bài báo của Việt kiều là các anh có thể nhận ra và phân loại được ngay. Văn phong của một anh Việt kiều ở Đức khác hẳn với văn phong của anh Việt Kiều ở quận Cam, văn phong của anh Việt Kiều ở quận Cam khác hẳn với văn phong của anh Việt Kiều ở Washington DC … Họ vẫn nói xấu những người cộng sản nhưng nếu được chụp chung ảnh với những người lãnh đạo cao cấp thì họ vẫn rất sung sướng. Đấy là sự thật. Bản sắc có cả mặt ấy, vì thế, nếu con người cứ xăm xăm để giữ cái bản sắc của mình thì con người sẽ sao nhãng việc phân tích các yếu tố mới và kết nạp nó vào cộng đồng các yếu tố trong miền tinh thần của mình. Con người cần phải cởi mở. Cải cách văn hóa theo định nghiã của tôi là tạo ra một nền văn hóa mở, có năng lực tiếp nhận mọi dấu hiệu văn hóa tích cực.

Ý thứ tư của anh là cải cách chính trị theo tiêu chuẩn phổ biến là gì. Đó là dân chủ hóa xã hội. Trong các quyển sách này cũng như trong nhiều bài viết, nhất là các bài viết về Hồ Chủ Tịch, tôi có nói rằng “dân chủ hóa xã hội Việt Nam là món nợ tinh thần của những người cộng sản đối với dân tộc”. Chúng ta đưa ra khái niệm gọi là thời kỳ quá độ, thậm chí bây giờ người cộng sản Trung Quốc đã nói thẳng ra rằng thời kỳ quá độ ấy là hàng trăm năm. Thời kỳ quá độ là một khái niệm được mô tả bằng một câu nói dân gian ở Việt Nam là: “ngày mai ăn phở không mất tiền”.

Nhưng bao giờ mới đến cái ngày mai ấy? Tại sao chúng ta không biến một quá trình như vậy thành quá trình xây dựng và tổ chức nền dân chủ? Chúng ta cùng nhau xác định rằng dân chủ hóa tức là trả lại cho con người cuộc sống tự nhiên của nó, và chính trị là lãnh đạo con người chứ không phải là lãnh đạo một con người, cho nên, phải thừa nhận tính đa dạng của đời sống con người, và phải lãnh đạo để nó trở nên người hơn chứ không phải để nó trở thành loại người mà mình muốn. Đấy là quan điểm của tôi. Tôi không nghĩ rằng dân chủ hóa thì nhân dân sẽ chống Đảng, ngược lại, có khi nhân dân còn công kênh Đảng lên. Nếu người ta biết chắc rằng các anh đang tổ chức và lãnh đạo một tương lai mà ở đó nhân dân tự do thì nhân dân rất sợ các anh bỏ đi. Các anh không tưởng tượng được rằng nếu Đảng làm được như thế thì xã hội rất sợ Đảng bỏ đi. Giữa việc nếu ta đi thì họ níu và việc bắt họ phải chịu đựng ta thì việc nào hơn? Tôi thấy các anh không nên ghép những chữ mà bản chất của nó là những chặng khác nhau hay là những mức độ khác nhau của một khái niệm với nhau, như đa nguyên – đa đảng mà tôi nói lúc trước. Đa nguyên là bản chất của cuộc sống còn đa đảng là đời sống chính trị.

Nếu chúng ta chưa có điều kiện để đa đảng thì chúng ta không vì thế mà tiêu diệt đa nguyên. Các anh chị ở Học viện là những tinh hoa của đời sống lý luận, các anh chị còn phân biệt được chứ còn xuống đến ban tuyên huấn của các tỉnh ủy thì rất khó. Tôi cho rằng, bản chất của quá trình cải cách chính trị là dân chủ hóa, và chúng ta phải hiểu rằng dân chủ hóa là một việc phải làm. Vì con người, vì sự phát triển của đất nước chúng ta phải làm, chỉ có điều là chúng ta làm cho khéo để giữ được Đảng. Trong những quyển sách này còn thiếu một điều rất quan trọng mà tôi không nói được, đó là những rủi ro mà Đảng Cộng sản Việt Nam sẽ gặp phải trong quá trình cải cách chính trị. Chúng tôi không hề có sự bức xúc gì với Đẳng, với nhà nước, với chính phủ, chúng tôi là những người đủ khôn ngoan để trong bất kỳ trạng thái chính trị nào của đất nước chúng tôi cũng tồn tại được, nhưng những người như chúng tôi rất ít. Cái chính là phải làm thế nào để những điều kiện có thể tạo ra sự phát triển như vậy trở nên tương đối phổ biến đối với nhân dân chúng ta.

Vấn đề thứ năm là vấn đề phi chính trị hóa giáo dục. Tôi đã đọc rất nhiều bài viết xung quanh vấn đề này. Rất nhiều người nói do thầy thế này, do sách giáo khoa thế kia. Gần đây anh Trần Hữu Dũng, giáo sư trường đại học Wright State, chủ trang web “ Diễn đàn”, về đây trả lời phỏng vấn của báo chí đã nhận xét rằng: giáo dục Việt Nam loay hoay tìm cách phát minh lại cái bánh xe. Kể cả những nhà giáo dục rất có uy tín cũng vẫn quanh quẩn xung quanh những chi tiết, những chương trình này khác mà quên mất rằng cải cách giáo dục là cuộc cải cách đau đớn nhất mà Đảng ta phải chịu đựng nếu định làm, đó là phi chính trị hóa nhà trường.

Nếu không phi chính trị hóa nhà trường thì không thể có được nền giáo dục tiên tiến. Các anh chị biết rằng xét về mặt phân tâm học thì năng lực tiếp nhận của trẻ con vào những lứa tuổi khác nhau thích hợp với những loại kiến thức khác nhau. Tại sao trẻ con Châu Âu nói chuyện triết học, nói chuyện Kant, Hegel … một cách rất nhẹ nhàng? Bởi vì lúc các em chưa kịp có định kiến thì các em tiếp cận một cách vô thức. Và về mặt phương pháp luận nhận thức mà nói thì kẻ nào vào sớm nhất trong miền tiềm thức cuả một con người thì kẻ đó trở thành chủ của bộ não và cái còn lại là sự lựa chọn của chính kẻ đó. Chúng ta để cho trẻ con làm quen sớm với một số khái niệm rất hạn chế, và do đó, trẻ con của chúng ta dù có chương trình tốt đến mấy thì khả năng tiếp cận của chúng cũng rất thấp.

Nếu làm toán, học sinh chúng ta làm rất tốt, nhưng suy tưởng toán học thì không tốt. Cho nên, về cơ bản chúng ta không có nhà toán học, nhiều lắm là chỉ có nhà dạy toán. Vì thế phải nói thật với các anh chị là nếu không làm cho các trường đại học, các cơ sở giáo dục tự do hơn đối với chính trị, đối với các tiêu chuẩn bắt buộc phải có về nhận thức mà hiện nay chúng ta đang phổ biến trong xã hội thì phải nói rằng mọi ý đồ, mọi khát vọng về cải cách giáo dục đều là vô ích, và chúng ta có đào tạo được 20.000 tiến sĩ thì cũng không có giáo trị gì. Chúng ta sẽ có những kẻ nói một cách chuẩn hơn về thuật ngữ, chúng ta có thể có một số lực lượng có khả năng diễn đạt một cách trôi chảy cái cũ nhưng để tìm ra cái mới thì rất khó, mà nhiệm vụ của chúng ta là tìm ra cái mới chứ không phải diễn đạt trôi chảy cái cũ. Hiện tượng diễn đạt trôi chảy những cái cũ đã trở thành phong cách của giới tri thức Việt Nam từ hàng trăm, hàng nghìn năm nay.

Khi Liên hiệp các Hội khoa học kỹ thuật VN tổ chức tiếp giáo sư Francois Jullien, tôi thấy cơ sở vật chất nghèo nàn, lễ tân không có, tôi rất buồn. Tôi đã mời ông ấy ăn cơm ở một khách sạn rất sang. Tôi nói với ông ấy là: “Tôi phải nói thật với giáo sư là tôi đang chữa ngượng cho người Việt, bởi vì đáng ra với một người như giáo sư thì Thủ tướng hoặc các nhà lãnh đạo chúng tôi phải tiếp. Nhưng bởi vì các đồng nghiệp của Giáo sư không ý thức được tầm quan trọng của chính người bạn của mình, cho nên làm cho Thủ tướng của chúng tôi không biết ngài. Vì thế tôi đành phải làm việc này để chữa ngượng. Cũng phải nói với các anh chị là càng ngày tôi càng hiểu ra rằng với sự loay hoay của người Việt xung quanh cải cách giáo dục như thế này thì rất khó mà đáp ứng được. Chúng ta có cải cách gì đi nữa, cải cách chính chính trị rất cấp tiến đi chăng nữa, cải cách kinh tế một cách hùng hổ thế nào đi chăng nữa thì với nền giáo dục và đào tạo hiện nay, người Việt không có năng lực tiếp nhận và tiếp ứng với mọi sự phát triển. Tôi là người sử dụng lao động, ở đây chúng tôi không có những người lao động đơn giản, tất cả những người lái xe của chúng tôi đều là cử nhân kinh tế hoặc luật học.

Ở đây chúng tôi không cho phép tồn tại những người không tốt nghiệp đại học. có một anh lái xe hỏi tôi rằng: em là lái xe, anh bắt em đi học để làm gì? Tôi hỏi: cậu có vợ, có con không? Cậu có sợ con cậu xấu hổ vì bố nó là một kẻ vô học không? Học và kiếm ăn bằng sự học của mình là hai việc khác nhau. Tất cả lái xe, bảo vệ của chúng tôi đều tốt nghiệp cử nhân luật, kinh tế cả. Tôi động viên họ học với quan điểm là con người càng đến gần học vấn bao nhiều càng dễ phát triển bấy nhiêu. Hôm nọ anh em Vietnamnet có đến đây phỏng vấn tôi về sự khủng hoảng của nền giáo dục VN, tôi trả lời rằng nền giáo dục VN không khủng hoảng. Đây là cuộc khủng hoảng của những người có trách nhiệm tổ chức ra nền giáo dục chứ không phải khủng hoảng nền giáo dục. Xã hội vẫn lặng lẽ bổ sung những sự thiếu hụt mà những người có trách nhiệm tổ chức ra nền giáo dục không làm được. Người Việt không để cho nền giáo dục của mình khủng hoảng.

Ông Phạm Huy Đức: Tôi thấy các cuốn sách của anh có hai cảm hứng chủ đạo, cảm hứng thứ nhất là cảm hứng tự do, cảm hứng thứ hai là cảm hứng dân chủ, những cái đó thì giới trí thức VN đang thiếu, anh đã thổi hồn vào trong đời sống chung. Tôi thấy cách diễn đạt của anh cũng lạ, khiến cho người đọc tò mò, đọc rồi có thể có rất nhiều chia sẻ. Cách hiểu có thể khác nhau nhưng bản chất thì không khác nhau. Ví dụ, anh đồng nhất bản sắc của dân tộc với cái yếu kém của dân tộc, cái đấy nhiều người đã nói. Nhưng tôi cho rằng không nên đồng nhất bản sắc chỉ là những cái xấu. Nếu như anh đã tôn trọng sự đa dạng tinh thần thì anh cũng phải thừa nhận có các sắc thái văn hóa có nhấn mạnh đến việc con người phải biết tự bảo vệ mình và giữ được cái trạng thái của mình trong xu thế hội nhập. Tất nhiên cái bản sắc không loại trừ cái hội nhập, cái đổi mới và anh phải đổi mới thì anh mới giữ được bản sắc. Những trò chơi ngôn ngữ đôi khi làm cho người ta hiểu lầm nhau, nhưng tôi tin rằng về bản chất thì anh cũng không phê phán quan điểm như vậy.

Ông Nguyễn Trần Bạt: Tôi không đồng nhất bản sắc với những cái xấu, bởi vì tôi không xem là có khái niệm bản sắc, và tôi cũng không hề phê phán quan điểm đa dạng văn hóa như anh nói. Tôi cho rằng con người thì phải đa dạng, đa dạng về quan điểm, đa dạng về tư tưởng, đa dạng về phong cách. Ngôn ngữ cũng thể hiện phong cách. Năm 1948 khi anh Nguyễn Đình Thi bắt đầu viết tập Những bài ca Hắc Hải thì anh Tố Hữu đưa ra phê phán là không có tính nhân dân. Nói thật là khi nghiên cứu những chuyện như vậy thì tôi ngạc nhiên vì một nhà lãnh đạo cao cấp như thế đáng ra phải đứng trên những sự khác biệt như vậy để khuyến khích. Con trai tôi học ở nước ngoài được 10 năm, khi về nước nó vớ được tập thơ của anh Trần Dần, nó đọc xong thì hỏi tôi: “ những bài này ông ấy viết từ bao giờ hả bố?” Tôi trả lời: “ từ năm 1955 con ạ”. Nó bảo: “ một đất nước có một người đã viết từ năm 1955 những tác phẩm thế này mà không nổi tiếng thế giới thì rất đáng tủi thân. Cái này Châu Âu mới bắt đầu xem là đại trà”. Tôi không hề dị ứng với sự khác biệt.

Có lần tôi đến Hannover để dự một hội thảo quốc tế, sau đó chúng tôi đi xe buýt để lên Berlin . Tôi ngồi trên xe buýt và ngủ, đến lúc tôi nghe thấy những tiếng ô tô kêu to hơn thì tôi hỏi cậu thư ký bên cạnh: “đến Đông Đức rồi phải không?” Cậu ấy bảo: “ Đúng rồi anh ạ”. Bản sắc là không thể trộn được. Đến bây giờ người ta vẫn không trộn được Đông Đức và Tây Đức mặc dù đã tiêu tốn hàng nghìn tỷ Deutsche Mark. Có những người nói rằng chủ nghĩa cộng sản không để lại đóng góp văn hóa nào, nhưng họ nhầm to. Tôi đang định viết một quyển sách về nền văn hóa vô sản và nguyên một chữ “ đồng chí” thôi đã là một đóng góp của nền văn hóa vô sản mà chúng ta phải phân tích một cách rất cẩn thận. Tôi là người thừa nhận sự khác biệt và phải nói rằng đau khổ lớn nhất của con người là sự giống nhau.

Ông Bùi Đình Phong: Tôi đồng ý với những vấn đề mà anh trình bày. Tôi chỉ muốn hỏi theo dự đoán của anh thì đến bao giờ VN mới có thể có những điều như anh nói?

Ông Nguyễn Trần Bạt: Nếu khóa XI này Đảng thừa nhận và bắt đầu tổ chức quá trình cải cách chính trị theo hướng dân chủ hóa xã hội thì sau 10-15 năm nữa, VN sẽ phát triển một cách không ai ngăn chặn được. Và phải nói rằng, chúng ta ở cạnh nước CHND Trung Hoa, cách duy nhất để chúng ta đối phó với sự lấn át của một nước lớn là chúng ta phải trở thành một quốc gia phát triển. Mà không phải chỉ có chúng ta mới có tâm trạng ấy. Nếu các anh chị mà nói chuyện với một người Newzeland thì sẽ thấy ngay rằng anh ta rất ghét nước Úc. Tất cả những kẻ bé đều ghét kẻ lớn ở bên cạnh mình. Tâm lý đó là hoàn toàn phổ biến. Nước bé ở cạnh nước lớn, nước nghèo ở cạnh nước giàu bao giờ cũng có tâm lý ấy. Tôi rất sung sướng thấy rằng người Trung Quốc tỏ ra rất khiêm tốn đối với người Nhật Bản. Ông Fukuda vừa mất chức, người phát ngôn Bộ ngoại giao Trung Hoa đã phải lập tức lên ti vi ngay để nói rằng: chúng tôi hy vọng rằng sự từ chức của thủ tướng Fukuda không ảnh hưởng gì đến quan hệ Trung – Nhật.

Tôi kể cho các anh chị nghe câu chuyện rất thú vị, năm 1987 tôi có gặp ông chủ tịch tập đoàn Kolon của Hàn Quốc, lúc ấy ông ấy vừa mới trúng cử nghị sĩ. Khi tôi ăn cơm với ông ấy ở khách sạn Caraven Sài Gòn, ông ấy bảo: với tư cách là chủ tịch Kolon thì tháng nào tôi cũng đến đây một lần, nhưng bây giờ tôi muốn nhờ ông bố trí cho tôi một lời mời của bất kỳ một nghị sĩ nào của VN, mời tôi đến thăm với tư cách là một nghị sĩ. Sang năm tôi là chủ tịch quốc hội Hàn Quốc, tôi đưa ra một lời hứa với ông để ông thuyết phục các nghị sĩ VN là ngay lập tức tôi sẽ bình thường hóa quan hệ với VN. Tôi mất hai tháng lặn lội gặp tất cả các nghị sĩ VN, từ giáo sư này đến giáo sư khác, tất cả đều từ chối. Tôi cực kỳ đau khổ. Hai năm sau đó Hàn Quốc bình thường hóa với Trung Quốc, và hai năm sau nữa Hàn Quốc mới bình thường hóa với VN. Đáng ra chúng ta có thể làm việc ấy trước TQ hai năm. Tôi kể câu chuyện đó để nói với các anh rằng, đôi lúc sự thiếu tự do kìm hãm các cơ hội quan trọng của đất nước.

Ông Phạm Huy Đức: Hiện nay mình đang đào tạo ra những con người của cơ chế chứ chưa phải là các chính khách.

Ông Nguyễn Trần Bạt: Để minh họa thêm về điều mà anh nói, tôi xin kể một câu chuyện nữa. Năm 1989 tôi đến Úc, tôi rất nhiều bạn bè ở Úc, họ bố trí cho tôi tiếp xúc với một số nhà chính trị quan trọng ở Úc, trong đó có một người là thượng nghị sĩ Kim Beazley, chủ tịch Công Đảng Úc, và lúc bấy giờ Công Đảng đang cầm quyền. Đúng giờ hẹn tôi đến phòng ông ấy. Ông ấy mời tôi ngồi và bảo: “ Với tư cách là một thương nhân thì ông gặp tôi có chuyện gì?” Tôi bảo: “ Tôi được giới thiệu rằng thượng nghị sĩ là một nhà chính trị thông minh nhất nước Úc.

Tôi cũng nói chuyện với nhiều nhà chính trị của Úc, nhưng tôi dành những điều tôi sắp nói để nói với ông. Nếu ông thích nghe thì tôi nói, còn nếu không thì tôi xin lỗi, tôi về”. Ông ấy bảo: “ Ông có 15 phút”. Tôi nói rằng: “Thế giới trong thời đại toàn cầu đang co cụm lại từng khu vực, nước Úc với tư cách là một quốc gia Châu Âu về mặt chủng tộc, là một quốc gia Châu Á về mặt địa lý, vậy nước Úc ở đâu trong xu thế khu vực hóa ấy?” Ông ấy sáng mắt lên và bảo: “ Xin lỗi ông, chuyện này quan trọng lắm, tôi không nghe một mình được”. Và thê là ông ấy kéo tôi sang một phòng khách lớn và mời 1/3 nội các đến. Tôi đã nói chuyện với 1/3 nội các, trong đó có Bộ trưởng quốc phòng, Bộ trưởng tài chính, Bộ trưởng giáo dục … đủ hết và cả mười mấy thượng nghị sĩ nữa. Cuộc nói chuyện ấy kéo dài hơn 4 tiếng đồng hồ. Và sau đó tôi đã kéo được ngân hàng ANZ vào đây, và tôi cũng là người tuyển chị Vi Lê ( sau này trở thành vợ của đại sứ Mỹ Pete Peterson) vào VN theo ủy quyền của chủ tịch ngân hàng ANZ. Phải nói thật với các anh rằng, tự do đem lại cho con người những phút thăng hoa khủng khiếp và nó tạo ra những sáng tạo mà ở những trạng thái bình thường chúng ta không làm được.

Cho nên, với tư cách là mọt người viết, một người suy ngẫm, tôi không dám nói là một người viết hàn lâm chuyên nghiệp hay một người suy ngẫm chuyên nghiệp, tôi có một câu là: “ tài năng là một thứ mà người sở hữu nó là người cuối cùng biết về nó”. Có những lúc vì yêu nước, vì cái nọ cái kia, bỗng nhiên mình liều mạng. Bộ trưởng quốc phòng Úc đã hỏi tôi thế này: “ bây giờ chúng tôi phải hội nhập vào Châu Á, vào Đông Nam Á, theo ông khu vực nào của Đông Nam Á thuận lợi cho chúng tôi?” Tôi trả lời: “ Đông Dương. Đông Dương là khâu yếu nhất trong quá trình hội nhập. Ví dụ tôi thấy tướng Louis Loridon là tư lệnh quân Untac ở Phnom Penh , tại sao tư lệnh Phnom Penh không phải là người Úc?” Hai tháng sau họ đã vận động thay tướng Louis Loridon bằng tướng John Sanderson. Đông Dương là điểm mà người Úc phải tập kết đến đấy. Tôi với một thượng nghị sĩ Úc đồng thời là Chủ tịch viện hàn lâm Úc là ông Narole Rale đã tranh luận với nhau ba buổi. Ông ấy nói: “nếu người Việt hy vọng người Úc trở thành cầu nối của mình với Hoa Kỳ là người Việt ảo tưởng và sai”. Tôi bảo rằng: “nếu ngài nghĩ chúng tôi sai thì ngài sai. Nước Úc là một quốc gia về mặt tâm lý được hình thành giống với quy luật của người Việt. Chúng ta đều đi tìm tự do. Các ngài đi tìm tự do của mình bằng những nhân tố có tính chất bị lưu đày cách đây 200 năm.

Còn chúng tôi là kẻ đi tìm đất nước của mình trong xu thế săn đuổi chạy xuống phương Nam . Về mặt tâm lý thì hai dân tộc giống nhau. Tôi nghĩ rằng các ngài chơi với chúng tôi dễ hơn chơi với bất kỳ nước nào ở Đông Nam Á, và cái giá phải trả cho việc các ngài chơi với VN rẻ hơn nhiều so với việc các ngài chơi với người Indonesia , người Papua Ne Guinea”. Đến khi Công đảng sụp đổ do tham nhũng thì đảng bảo thủ lên thay. Đảng bảo thủ cử một quan chức cỡ thứ trưởng sang VN gặp tôi chỉ để nói một câu: “Chính phủ công đảng cam kết với VN rất nhiều thứ, chúng tôi không đủ tiền để thỏa mãn tất cả những yêu cầu này nhưng chúng tôi ý thức rất rõ rằng lời khuyên của ông đối với những người tiền bối của chúng tôi là phải duy trì mối quan hệ tốt với VN. Vậy theo ông nên cắt đi cái gì và giữ lại cái gì để vẫn giữ được quan hệ tốt với VN?”. Tôi trả lời: “các ông cắt đi cái gì thì là tùy các ông, nhưng theo tôi, các ông phải giữ được hai thứ, đó là trợ giúp giáo dục và dự án cầu Mỹ Thuận. Bởi vì hơn 100 năm người Pháp không làm nổi, 50 năm người Mỹ không làm nổi, nếu các ông làm được thì đấy là biểu tượng thiện chí của các ông ở những vùng đất nhạy cảm như chúng tôi.

Khi người ta khánh thành cây cầu ấy, Đại sứ Úc hỏi tôi: “ Ban tổ chức có mời ông không?”. Tôi bảo không. Như vậy cái dự án ấy có được bằng một lời khuyên, đó là lời khuyên của tôi. Các anh thử nghĩ xem, với tư cách một công dân bình thường mà nếu tuân thủ những tiêu chí chính trị được áp đặt một cách lâu dài như vậy ở VN thì làm sao tôi có thể nói những điều có ích cho đất nước được? Khi các anh đã nói đến tự do chính trị mà không nói một cách đầy đủ thì sẽ làm người ta sợ. Hầu hết chúng ta đều sợ những khái niệm nhạy cảm, và sợ những khái niệm ấy chính là biểu hiện của sự nhát nhúa bộ máy trí tuệ của dân tộc chúng ta. Trong bản thảo “ Tự do” tôi có một chương phân tích về miền tinh thần của con người, có lẽ trong lịch sử nghiên cứu về tự do người ta chưa phân tích tự do theo kiểu như thế này. Đó là chương nói về “ Không gian tinh thần”.

Ở đấy tôi chia miền tinh thần con người thành ba tầng: tầng thứ nhất là tầng thực dụng, tầng thứ hai là tầng trí tuệ, tầng thứ ba là tầng siêu tinh thần tức là tầng lý tưởng. Ở trong đó tôi định nghĩa tự do bên trong của một con người chính là sự dịch chuyển một cách thoải mái trên ba miền này. Ví dụ ngày xưa đàn ông là không rửa bát, đàn ông rửa bát là hàng xóm chê còn vợ thì thấy áy náy, hay không ai có thể tưởng tượng nổi một giáo sư lại đi đạp xích lô để kiếm thêm. Đấy là thiếu tự do. Tôi quan niệm rằng, ngay lập tức con người có thể tự do dịch chuyển sự chú ý của mình, năng lực của mình đến miền nào mà ở đấy người ta thấy các đòi hỏi được thỏa mãn. Tôi là nhà kinh doanh, nhưng tôi làm khoa học, tôi chứng minh rằng tôi tự do trong chính bản thân mình.

Hàng ngày tôi cũng phải mặc cả, cũng phải duyệt chi tiêu, cũng phải căn vặn cấp dưới của mình tại sao lại lãng phí, tại sao lại chi những khoản không cần thiết. Những việc ấy không giống như việc nghe nhạc Beethoven hay Mozart, nó không lãng mạn gì cả nhưng tôi buộc phải làm. Tuy nhiên, ngay lập tức đến buổi ăn cơm trưa là tôi nói chuyện với anh em về Hayek. Đấy là tự do. Tự do cho phép mình hiện hình thành con người này, thành con người kia để phù hợp với đòi hỏi hàng ngày của đời sống. Nếu chưa có cái tự do thể chế mà tôi gọi là điều kiện tự do khách quan thì chúng ta phải bảo tồn cái tự do bên trong của mình.

Ông Phạm Ngọc Quang: Thưa anh Bạt và các anh chị em trong Học viện. Chúng ta đã nghe anh Bạt trình bày một số ý trong những ý tưởng của anh ấy liên quan đến một số vấn đề hết sức nhạy cảm với một tinh thần hết sức cởi mở. Tôi tin rằng đây chưa phải là tất cả và anh Bạt còn nhiều điểm có thể trình bày nữa. Chúng tôi hy vọng sẽ có những buổi khác để trao đổi thêm với các anh. Mong anh tích cực giúp đỡ chúng tôi. Xin thay mặt tất cả anh em trong học viện chúng tôi xin cảm ơn các anh đã bố trí buổi gặp gỡ này.

Ông Nguyễn Trần Bạt: Thưa các anh chị. Tôi hết sức cảm động vì được tiếp xúc với những nhà nghiên cứu chuyên nghiệp của Đảng, phải nói rằng đối với tôi đó là một vinh dự tinh thần. Tôi rất sẵn sàng cộng tác với tất cả các anh. Chúng tôi được biết rằng việc các anh đến đây có sự phê chuẩn của giáo sư Lê Hữu Nghĩa, thay mặt anh em trong công ty, chúng tôi nhờ anh chuyển lời cảm ơn sự tín nhiệm và sự cởi mở của giáo sư Lê Hữu Nghĩa và Ban lãnh đạo Học viện. Tôi nghĩ rằng xã hội có nghĩa vụ phục vụ các anh trong những chuyện như thế này. Lý do rất đơn giản là các anh mà không phát triển thì trí khôn của hệ thống chính trị cũng không phát triển. Mà xã hội thì sống bằng trí khôn của hệ thống chính trị.

Ông Phạm Ngọc Quang: Cảm ơn anh đã gửi gắm sự tin tưởng của anh với chúng tôi. Chúng tôi sẽ có những nỗ lực để có thể đáp ứng được phần nào đó. Nhưng để đạt được điều đó thì phải có sự kết hợp chặt chẽ giữa chúng tôi và những người làm thực tiễn mà anh làm một trong những người như vậy.

http://doanhnhan360.com/Desktop.aspx/Giao-luu-360/Doanh-nhan-Lam-quen/Nguyen_Tran_Bat_doanh_nhan_tri_thuc_P3/2.viePortal